Page 1
1 १
महारा ातील म ुख भू वैिश य े , मुख न ा आिण हवामान
घटक रचना
१.१ उि य े
१.२ तावना
१.३ िवषयाची चचा
१.४ महारा ातील म ुख वैिश य े
१.४.१ पव त रांगा
१.४.२ पठारे
१.४.३ मैदाने
१.४.४ उंच िशखर े
१.५ महारा ातील म ुख न ा आिण या ं या उपन ा
१.६ महारा ातील हवामान
१.६.१ हवानातील तफावत
१.६.२ पज याचे िवतरण
१.६.३ पज य छाय ेचा प ा
१.७ सारांश
१.८
१.९ व अ ययनातील ाची उ र े ा
१.१० श दस ूची व या ंचे अथ
१.११ संदभ सूची
१ .१ उि ये
१ ) महारा ातील म ुख भू वैिश े
२) महारा ातील म ुख न ा आिण या ं या उपन ा या ंचा आक ृतीबंध
३) महारा ातील हवामान ,तापमानातील तफावत , पज याचे िवतर ण, पज य छायेचा प ा
१.२ तावना
या करणात आपण महारा ातील िविवध ा कृितक भ ू वैिश े अ यासणार आहोत . जसे
क महारा पठार , स ा ी रा ंगा आिण कोकण िकनारप ी . याच बरोबर म ुख न ा munotes.in
Page 2
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
2 कृ ण नदी , गोदावरी नदी आिण तापी नदी या ं या उपन ा या सवा चा उपापोह करणार
आहोत .
याचबरोबर महारा ातील हवामान आिण या ंची िविवध वैिश य े याम य े तापमानातील
तफावत , पज याचे िवतरण आिण पज य छाय ेचा प ा या ंचाही अ यास करणार आहोत .
१.३ िवषयाचा अ यास
महारा ाच े एकूण े फळ ३,०७,७१३ चौ. िकमी अस ून ‘मुंबई’ राजधानी आह े. मराठी
ही म ुख भाषा रा यात बोलली जात े. तसेच २०११ या जणगणन ेनुसार रा याची
११,२३,७२,९७२ एवढी लोकस ं या आह े.
ाकृितक भ ू-वैिश य ेनुसार महारा ाच े तीन िवभाग पडतात . हणज ेच महारा पठार ,
स ा ी रा ंगा आिण कोकण िकनारप ी . येक िवभागाची सिव तर मािहती खाली
िदलेली आह े.
तर भा ंगामुळे द खन या पठाराची झीज होऊन पि म घाट िक ंवा स ा ी पव तरांग
तयार झाल ेली आह े. सव साधारणपण े स ा ी पव तांची उंची १००० मी. असून अन ेक
पठारा ंची गद असल ेली पहावयास िमळत े.
दुस या बाज ूस पि म घाटा या पि म ेस गुजराथ रा यापास ून ते थेट केरळ पय त कोकण
िकनारप टीचा िच ंचोळला प ा पसरल ेला आह े. अरबी सम ु आिण स ा ी पव त रांग
यां या दर यान कोकण वसल ेले आहे. कोकण ह े मु यतः कमी उ ंचीचा द ेश आह े. या
देशाची रचना अितशय व ेगवेगळी / िविच आढळत े, काही िठकाणी ती उतार तर
काही िठकाणी खो या ंचा द ेश या द ेशाची जा तीत जा त उ ंची सुमारे २०० मी एवढी
आढळत े.
पि म घाट आिण कोकण िकनारप ीिशवाय महारा ाचा उव रत भाग हणज े द खनच े
पठार िक ंवा महारा पठार होय . महारा ातील म ुख शहर े पुणे, नागपूर आिण सोलाप ूर
ही होय . पठार ह े मु यतः द खनची ब ेसॉ ट व ॅनाईट या खडकापास ून तयार झाल ेला
आहे. या द ेशाची जा तीत जा त उ ंची हा स ुमारे २०० पे ा कमी आढळत े.
द खन या पठारा या उ र ेकडील भाग महारा पठारान े यापल ेला आह े.
वालाम ुखी या उ ेकातून जो ला हा तयार झाला यालाच अि नज य खडक या नावान े
ओळखल े जाते व या खडकापास ून हे पठार तयार झाल ेले आहे. महारा पठाराची उ ंची
४५० -७५० पय त आढळत े.
वालाम ुखी या िव फोटाच े प रणाम अस े झाल े क ला हारस थ ंड होऊन पठार े व
टेकडया तयार झा या .
दुसरे हणज े महारा रा याचा व ैिश या ंचा िवचार करता रा याच े एकूण पाच (५)
भौगोिलक िवभाग पडतात . जसे क कोकण , खानद ेश, देश (पि म महारा )
मराठवाडा , आिण िवदभ . munotes.in
Page 3
महारा ातील म ुख भू वैिश य े , मुख
न ा आिण हवामान
3 ाकृितक रचनेनेनुसार महारा ातील नदी णाली तयार झाली आह े. कृ णा, भीमा,
गोदावरी , तापी-पूणा आिण वधा -वैनगंगा ा म ुख जल णाली महरा ात तयार
झाले या आढळतात . महारा पठारावर स ा ी पव त ही म ुख पव तरांगा अस ून
ती मु य जलिवभाजक हणून काय करत े. या न ा महारा पठाराव न वाह न
आपाप यापरीन े येक न ा ंनी आपली खोरी तयार क ेली आह ेत. कोकणातील सव
न ा पि म घाट िक ंवा स ा ी पव तात उगम पावतात . या कमी ला ंबी या अस ून
ड गर उताराव न व ेगाने वाहतात . यां यामुळे उभे खनन भावी झाल े असून
यामुळे खोल द या तयार क े या आह ेत. मुखाजवळ असल े या खाडयाम य े न ांचा
शेवट होतो .
महारा रा याच े उ ण मा स ून हवामान अस ून हंगामी पाऊस पडतो . रा या या
काही भागात पज यमानाच े माण ४०० सेमी पे ा जा त असत े.
माच ते ऑ टोबर या श ेवटपय त उ ण उ हाळा अस ून िहवा यात हवामान थ ंड
असत े.
१.४ महारा ातील म ुख वैिश य े
१.४.१ तावना
महारा रा याच े े फळ ३.०७,१३ चौ. िकमी .असून े फळा या आिण
लोकस ं येचा िवचार करता भारतात महारा रा याचा ितसरा मा ंक लागतो .
महारा रा याच े थान िकनारवत अस ून भारता या पि म िकनारप ीला लाग ून
आहे.
देशा या पि म व म यवत िवभाग या रा यात सामािव अस ून रा या या पि म ेस
अरबी सम ु ाला लाग ून ७२० िकमी. ची कोकण िकनारप ी लागल ेली आह े.
महारा ाचा अ यव ृ ीय व र ेखावृ ीय िव तार महारा ाचा अ ा ंश िव तार
१५°४०’ उ. अ वृ ते २२° ००’ उ र अ व ृ अस ून रेखांश िव तार ७२°३६’
पूव रेखावृ े ८०°५४’ पूव रेखावृ या दर यान आह े.
महारा रा याचा पि म ेस असणारा स ा ी पव त हा रा याचा ाक ृितक या
मह वाचा कणा मानला जातो . तसेच उ र ेस सातप ुडा पव त रांगा पूव स भामरागड -
िचरोली -गायख ुरी पव त रांगा या न ैसिगक सीमा ंनी समािव झा या आह ेत.
महारा रा या या दि ण ेस गोवा व कना टक रा य े, अि नय ेस आ ं देश, उ रेस
गुजरात ,दादरा नगर हव ेली आिण म य द ेश रा य े, पूव स छातीसगड रा या ंची सीमा
िभडल ेली अस ून महरा ा या पि म ेस अरबी सम ु ाने वेढलेले आहे. महारा ा या
ाकृितक रचन ेची सवा त मह वा ची िच व ेधक बाब हणज े पि म घाट आिण
द खनच े पठार munotes.in
Page 4
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
4 भूगभ शा ीय या रा या या स ंपूण द ेशम य े द खन या पठारा या
जडणघडणीत एक प हो यासाठी काही मया दा पडतात . भूगाभा या खाली
असणा या व ैनगंगा खो या ंचा द ेश आिण आकारान े लहान असल े या र नािगरी
िज ाचा सम ु िकनारा ह े दोन द ेश सोडल े तर महारा रा या या भूमीखाली
असल े या ब ेसॉ ट खडकालाच द खनच े पठार अस े हटल े जाते.
महारा ातील िविवध िवभाग
(१) कोकण – पि म घाट आिण अरबी सम ु यां या दर यान पि म ेस असणा या
िचंचो य िकनारी देशाला कोकण हणतात . मुंबई, ठाणे, उ हासनगर ,िभवंडी,
र नािगरी आिण िचपळ ूण हा मह वा या म ुख शहरा ंचा समाव ेश कोकणात होतो .
(२) खानद ेश – तापी नदी या खो याला लाग ून वाय य िदश ेला असणा या द ेशाला
खानद ेश हणतात . जळगाव , धुळे आिण भ ुसावळ या म ुख शहारा ंचा या देशात
समाव ेश होतो .
(३) देश – देश हा रा या या म यवत िठकाणी असणारा द ेश आह े. मराठा
रा यामधील असणारा हा अितशय मह वप ूण देश हण ून या द ेशाकड े बिघतल े
जाते. पुणे हे मराठा रा या ं या राजधानीच े िठकाण आह े. नािशक , या मह वा या
शहराचा समाव ेश या िव भागात होतो .
(४) मराठवाडा -१९५६ या अगोदर ह ैदराबाद रा या या राजप ु ा या अख या रत
हा द ेश होता . सदरचा द ेश आ न ेय अस ून या द ेशातील और ंगाबाद ह े मु य
शहर आह े.
(५) िवदभ – या द ेशाला प ूव या म यवत ा ंत या नावान े देश हा ओळखला
जायचा . या द ेशाचे थान ह े अितप ुव कडे आहे.
ाकृितक या महारा रा याच े ३ नैसिग क िवभाग होऊ शकतात
(१) िकनारप ीचा द ेश (कोकण ) – समु ा या लाट े माण े उंच सखल द ेशापास ून
कोकण िकनारप ी बनल ेली आह े.
(२) स ा ी िक ंवा पि म घाट - जवळजवळ पि म ेस अरबी सम ु ाला समा ंतर अशी
दि णो र पसरल े या पव त रांगेला ‘पि मघाट ’ असे हणतात .
(३) पठार – महारा पठारावरील म ुख ड गररा ंगाम य े शंभूमहादेवाचा ड गर ,
ह र ं बालाघाट ड गर अिज ंठा-सातमाळा या ंचा सामाव ेश होतो . यािशवाय प ु हा
द खन या पठारी द ेशाव न मुख न ा ंची खोरी िवभागली आह ेत. याम य े
कृ णा नदीच े खोरे, भीमा नदीच े खोरे, गोदावरी नदीच े खोरे, आिण तापी नदीच े खोरे
यांचा समाव ेश होतो .
munotes.in
Page 5
महारा ातील म ुख भू वैिश य े , मुख
न ा आिण हवामान
5 १.४.२ महारा रा याची म ुख भू- वैिश य े –
१. कोकण िकनारप ी –
पि मेस अरबी सम ु आिण प ूव या बाज ूस अस णा या स ा ी पव त रांगा या ं या
दर यान असल े या िच ंचो या िकनारप ी या द ेशाला कोकण िकनारप ीचा द ेश
असे हटल े जाते. िकनारप ीची ंदी केवळ फ ५० िक.मी. असून याच बरोबर
२०० मीटर प े ा उंची कमी आह े. कोकण िकनारप ी उ र ेस अिधक ंद अस ून
दि णकड े िनमुळती होत ग ेलेली आढळत े.
भारताची ाक ृितक व ैिश याम ुळे भारता या पि म िकनारप ीम य े असल ेला
मह वाचा महारा ाचा िकनारा आह े या िकना यालाच कोकण िकनारप ी या नावान े
ओळखतात .
उ रेस दमन ग ंगा नदीपास ून दि ण ेस तेरेखोल खडीपय त कोकण या उ र-दि ण
िव तार स ा ी पय त रंगा या पि म ेस स ुमारे ७५० िक.मी. आहे. कोकण
िकनारप ीचा द ेश हा सखल आह े परंतु तो मैदानी द ेश नाही .
कोकण या दि ण ेकडील सखल िकनारप ीची ंदी २० ते ४० िकमी अस यान े
स ा ी घाटा या प ूव स भू देशाचा ती उता र स या अि त वात आह े. हणज ेच
र नािगरी आिण िस ंधुदुग िज ह े, कोकण या उ र ेकडे असणा या ठाण े िज हात
सखल िकनारप ीची ंदी सुमारे ८० ते १०० िकमी अस ून उ र ेकडे ती अिधक ंद
होत जात े. या द ेशातील साखल द ेशाचा भ ू उठाव हा कधी वरचढ करत टर
िवखुरले या व पात अस ून अस ं य कमी उ ंची या ट ेकडया या द ेशात
िवखुरले या व पात आढळतात .
पि म घाटा या पि म ेस असल ेली िकनारप ीचा द ेशात ज ेथे दोन प ृ भाग
िमळतात . या ितर या / आड या उ ंचवटया बरोबर आिण िवि छ न अव थ ेत
असणा या अन ेक अ ंद ठेकडया आढळतात .
िकनारप ी या द ेशात काही िठकाणी या द ेशाचा िव तार होत जाऊन भ ूिशर,
इं जी V आकारा या खाचा, समु गु हा, आखात , उथळ जलमय िकनारा आिण
िकना यापास ून काही अ ंतरावर ब ेटे अशी मा या ं या ठा या माण े िविवध भ ू पे
आपणास पहावयास िमळतात .
न ा, खाडया आिण स ा ी पव ता या उपरा ंगा, आिद िकना याजवळ त ुकडे तुकडे
होऊन सम ु िकना याला िमळा या आह ेत.
कोकण िकनारप ी या द ेशात त ेरेखोल, िवजयद ुग , राजपुरी, रायगड , दाभोळ ,
धरमतर , ठाणे आिण वास ैची खाडी आढळतात . munotes.in
Page 6
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
6 कोकणातील न ा ंचा उगम स ा ी पव ता या कडयाम य े होऊन ाक ृितक
रचेनेनुसार आख ूड परंतु वेगवान अस ून या अरबी सम ु ाला िमळा या . यातील
काही मह वा या न ा हणज े उ हास , सािव ी , विश ी आिण शाली .
िवशाल व पात असणारी द ंतुर कारची िकनारप ी पा देश आपणास आता
कोकणात पहावयास िमळतो .
२.स ा ी पव त रांगा
महरा ातील पि म घाटालाच स ा ी पव त रांगा या नावान ेही ओळखल े जाते. या
पव ताची सम ु सपाटीपास ून सरासरी उ ंची १००० -१२०० मी एवढी आढळत े.
या पव त रांगेचा िव तार तापी नदी या म ुखातून ते दि ण ेकडील रा या या ही
पलीकड े वाढत ग ेलेला आढळ तो.
स ा ी पव त रांगां या अन ेक उपपव त रांगा या या म ु य रा ंगेपासून अगदी प ूव कडे
जाऊन स ा ी या ट ेकडया दि ण ेकडे िकनारप ीला समा ंतर जाताना
आढळतात .उदा – सातमाळा , अिजंठा, हरी ं , बालाघाट आिण महाद ेवाचा ड गर
रांगा.
स ा ी पव तां या प ूव व आ नेय िदशेकडे उतार हा म ंद व पाचा खाली य ेताना
आढळतो .
पि म घाट हा ख या अथा ने पव त नाही पर ंतु ंशापास ून द खन या पठाराची कडा
तयार झा या आह ेत. असे मानल े जात े क १५० दशल वाता पूव ग डवाना
भूमी या िवख ंडनात ून िनमा ण झाल ेला आह े.
या देशातील म ु य व ैिश य े हणज े ंबके रा या ट ेकडया , माथेरान व माथ ेरानचे
पठार होय .
इगतप ुरी जवळ असल ेले महारा ातील सवा त उंच िशखर हणज े कळस ुबाई ज े
१६५० (१६४६ ) मी उंचीवर आढळत े. यािशवाय नािसक या उ र ेस ९० िकमी
अंतरावर असल ेले दुसरे उंच िशखर हणज े सा हेर (१५६७ ) मी आह े.
पि मेकडे अनेक सुळके व या ं या रा ंगा िनमा ण झाल े या अस ून सम ु ात उतरल े या
िदसतात . िह भू पे समु ाम य े छोटया ट ेकडया ं या खडकात गा या माण े समु ात
पसरल ेली िदसतात .
महारा ातील ब याचशा न ा ा स ा ी पव तात उगम पा वून या ाक ृितक
रचनेमुळे पूव कडे व पि म ेस वाहत ग े या. munotes.in
Page 7
महारा ातील म ुख भू वैिश य े , मुख
न ा आिण हवामान
7 स ा ी पव त रांगेतील आणखी एक िविश य े गुणधम हणज े या पव त रांगेत
असल ेले असं य घाट . यातील मह वाच े घाट हणज े थळ, बोर, कुंभाल , आंबा,
फ डा आिण आ ंबोली.
पि म घाटात ड गराळ भागात असणार े कमी उ ंचीचे देश आह ेत हणज ेच घाट
होय. आणखी एक व ैिश य े हणज े या द ेशातील उ रेकडून दि ण ेकडे माण े थळ,
बोर, कुंभाल , आंबा, फ डा व आ ंबोली अस े घाट आह ेत.
पि म घाटातील ती उतारा या ट ेकडया ही एक पर ंपरा आह े.al ठरािवक
काळान ंतर टेकडया द ुभंगून अ ंद र त े तयार झाल े. बरीचशी मह वाची थ ंड हव ेची
िठकाण े ही याच घाटात आढळतात .
भारतातील तीन पाणलोट े ापैक पि म घाट ह े एक मह वाच े पाणलोट े आह े
क यामध ून दि ण भारतातील अस ं य न ा उगम पावतात . उदा. गोदावरी , भीमा,
कोयना आिण क ृ णा.
महारा ा तील पव त व िशखर े –
म
वार नाव उंची मी
म ये पव तरांगा िज हा मह व /वैिश य े
१ कळस ुबाई १६४६ कळस ुबाई अ.नगर िशखर
२ सा ह ेर १५६७ िसलेसरी नािशक स ा ीतील सवा त उ ंच
िक ला आिण महरा ातील
दुसरे उंच िशखर
३ धोडय १४७२ सातमाळा नािशक नािशक म धील द ुसरे उंच
िशखर
४ तारामती १४३१ माळश ेज अहमद
नगर ह र ं गड मधील दोन
िशखराप ैक एक िशखर
५ स ुंगी १२६४ सातमाळा नािशक िहंदूंचे धािम क िठकाण
६ तोरणा १४०३ पुणे पुणे िशवाजी महाराजा ंनी १६६३
म ये ता यात घ ेतलेला
पिहला िक ला
७ पुरंदर १३८७ पुणे पुणे िशवाजी महाराजा ंचे सुपु
संभाजी राज े यांचे ज म
िठकाण
८ मंगी–तुंगी १३३१ िसलस ेरी नािशक दोन पठारा दर यान वसल ेले
सव च ज ुने िशखर munotes.in
Page 8
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
8 ९ राजगड १३१८ पुणे पुणे यालाच प ूव म ुसमदेव या
नावान े ओळखल े जायच े.
िशवाजी महाराजा ं या
काळात २६ वष राजधानीच े
िठकाणी , यानंतर
महाराजा ंनी रायगड आपल े
राजधानी िठकाण हलिवल े
१० िसंहगड १३१२ पुणे पुणे िसंहगड ह े यात लढाई
िठकाण
११ रतनगड १२९७ माळश ेज अहमद
नगर अहमदनगरमधील द ुस या
मांकाचे उंच िशखर
१२ हिगरी १२९५ ंबके र नािशक ंबके र जवळील
गोदावरी या उगमावरील
पिव िठकाण
१३ अंजनेरी १२८० यंबके र नािशक िहंदुशा ान ुसार हन ुमानाच े
ज मिठकाण आिण या ं या
आई या नावाव न या
िठकाणाला नाव िदल े.
१४ तापगड १०८० सातारा सातारा एक मह वप ूण य ु ाचे
िठकाण , स या ह े एक पय टन
थळ बनल े आहे .
१५ रायगड १८२० पुणे रायगड भूतपूव मराठा राजा या
िशवाजी महाराजा ं या
काळातील १६७४ पासून चे
राजधानीच े िठकाण
३) महारा पठार –
पि म घाट व कोकण िकनारप ीचा द ेश सोड ून महारा ाचा उव रत भाग हा
द खन या पठाराची भ ूमी अस ून याचा अ य वृ ीय िव तार व १५°४४ ते
२१°४०’ उ र – रेखावृ ीय िव तार ७३°७५’ पू ते ६०°३३’ पूव अनु मे आहे.
कोकण िकनारप ी आिण स ा ी पव त रांगा सोड यास स ंपूण देशाचा अ ंतभा व
महारा रा यात होतो .
महारा पठार ह े स ा ी या पि म ेपासून सु वात होऊन प ूव कडील नागप ूर
पय तचा पठाराचा उतार कमी होत जाताना आढळतो . munotes.in
Page 9
महारा ातील म ुख भू वैिश य े , मुख
न ा आिण हवामान
9 घाटाम ुळे महारा पठार ह े कोकण िकनारप ीपास ून वेगळे झाले आहे.
स ा ी पव त रांगे या प ूव पासून पसरल े या सातमाळा , अिजंठा, हरी ं , बालाघाट
व महाद ेव टेकडया महारा पठारा या पूव कडे उंची नुसार एकाच िदश ेने संपूण
महारा ात पठार िवख ुरले या आह ेत. या रांगा दर यान गोदावरी , भीमा व क ृ णा
नदीचे खोरी आह ेत.
महारा पठाराची िवभागणी िविवध घटका ंम ये झालेली आढळली ती प ुढील
माण े–
(१) अिजंठा टेकडया – गोदावरी नदीच े खोरे
(२) बालाघाट पठार – भीमा नदीच े खोरे
(३) महादेव ड गर – कृ णा नदीच े खोरे
महारा पठारा या उ र ेस सातप ुडा रांग हा म ु य भाग अस ून ती महारा ा या प ूव
– पि म िदश ेने जाताना आढळल े.
महारा ा या उ र सीम ेलगत नम दा नदी वाहत जात े. बाक या म ुख न ा
याम य े कृ णा, गोदावरी , भीमा, पेनगंगा-वधा आिण तापी -पूणा ा पठाराला
वळसा घाल ून याम य े बदल होऊन मोठया द या व ड गरावर द ेश आढळतो .
वालाम ुखी या उ ेका या व ेळी ला हारस थ ंड होऊन महारा पठाराच े िविश य े
आिण ाक ृितक रचना ही रा याच े भावी अस े ाकृितक िवश ेष वैिश य े
आढळतात .
वधा -वैनगंगा नदी खो या या प ूव कडील बराचसा भाग आिण र नािगरीतील
िचंचोळप ा वगळ ून द खनचा पठाराचा उरल ेला भाग सॉ ट खडकान े बनल ेला
आहे.
पठारावरील मह वा या पव त रांगा
महादेव रांगेची शाखा ही म ु य रा ंगे या स ुमारे १८° उ रेस आिण आग े यकड े
जाताना आढळत े.
इतर रा ंगेम ये ह र ं घाट हा पि म भागाला लाग ून आह े. याचबरोबर बालाघाट
रांग ही प ूव स आढळत े.
ा रा ंगेचा गुणधम असा क या या पठाराचा िव तार हा या या मा या या बाज ूस
आढळतो .
महाबळ े र आिण पा ंचगणीच े पठार ह े महाद ेव टेकडया लाग ून आह ेत. तसेच
अहमदनगरच े पठार ह े बालाघाट रा ंगेला लाग ून आह े.
ह र ं घाट रा ंगे या उ र ेस, पि मे पासून ते पुव कडे जाताना िनघाल े या सलग
टेकडया हणज े अिज ंठा रंग होय . या रांगे या प ूव कड या अगदी श ेवट या िठकाणी munotes.in
Page 10
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
10 पु हा या ची िवभागणी दोन शाख ेत होत े. यातील एक शाखा दि ण ेकडे पाभणी
आिण ना ंदेड िज ात ून जात े ितला िनम ळ रांग हणतात . तर दुसरी उ र ेकडील
शाखा यवतमाळ िज ापय त जात े या शाख ेला सातमाळा ड गर रा ंग हणतात .
अिजंठा-सातमाळा रा ंगे या मा याला लाग ून परीघम िवदभा तील ब ुलढाणा पठार
आहे आिण माल ेगावचे पठार ह े स ा ी रा ंगे या अगदी जवळ आह े.
सातप ुडा रांग ही रा या या उ र ेकडील मया दे या बाह ेरील बाज ूला लाग ून अस ून
या या ती त ु यासारखी रा ंग ही ध ुळे िज ा या पि म ेस आढळत े आिण
गािवलगडचा ट ेकडया अमरावती या उ र भागात आढळतात .
तोरणमाळ ह े लहानस े पठार अस ून याची उ ंची ११५० मी आह े.
अ तंबा हे ड गर सवा त उंच िशखर अस ून याची उ ंची १३२५ मी अस ून येथून तापी
नदीचे खोरे पूण ी े ात य ेते.
या रा ंगेचा दि ण ेकडील उतार स ुमारे १२०० मी पास ून ते ३०० मी पय त
आकि म तपणे कमी होताना आढळतो .
या रांगेतील ‘कडे’ ईशा याकड े जाताना िदसतात .
अित ती उतारा या कडया ं या र ंगामुळे या पव तरांगांची िनिम ती झाल ेली आह े.
munotes.in
Page 11
महारा ातील म ुख भू वैिश य े , मुख
न ा आिण हवामान
11
१.५ महारा ातील म ुख नदया आिण या ं या उपन ा
महारा ातील जल णाली Traversed असून या न ा बंगाल या उपसागराला
आिण अरबी सम ु ाला िमळतात .
भूरचना आिण जल णाली या ं या दर यान सा यता आढळत े. दि ण द खन
पठाराव न पा याच े वाह जलद गतीन े वाहतात .
सव साधारणपण े जा तीत जा त नदी या वाहणा या िदशा प ूव आिण आ न ेयकडे
िदसून येतात. मा तापी आ िण ितची उपनदी अपवाद ठरली अस ून ती
खचदरीत ून पि म ेकडे वाहत े. munotes.in
Page 12
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
12 महारा ातील न ा ंमुळे संपूण देशाची िविवध भागात िवभागणी झालेली आढळत े.
गोदावरी , कृ णा, ता ी (तापी) ा मुख न ा होय . या सव न ा हणज ेच
महरा ातील म ु य भाग आह ेत.
या सव न ांना महारा ाची जीवन र ेखा हटल े जाते. या महारा ातील म ु य न ा
आिण या ं या उपन ा ंची चचा आपण करणार आहोत .
१.५.१ महारा ातील नदी णालीची िवभागणी म ुख पाच जल णालीत होऊ
शकत े. ती पुढील माण े :
(१) कोकणातील नदी णाली
(२) कृ णा –भीमा नदी णाली
(३) गोदावरी नदी णाली
(४) तापी-पूण नदी णाली
(५) वधा नदी णाली
(१) कोकणातील नदी णाली / पि म घाटातील पि म वािह या नदी णाली
कोकण िकनारप ीचा द ेश हा तापी नदी या खो ता ी नदी या दि ण ेस व अरबी
समु ाला लाग ून असल ेला कोकण िकनारप ीचा द ेश आह े.
हा द ेश पूव कडे स ा ी पव त िकंवा पि म ेकडील घाट या ंनी जुळलेला आह े.
स ा ी या पि म ेकडील ट ेकडया ६४ िकमी या अ ंतरावर अरबी सम ु ात
िमळतात .
कोकण िकनारप ीच े ि चंचोळे व प , स ा ी पव तापास ून अंतग त भागात
िवखुरले या ट ेकडयाच े सुळके आिण अस ं य लहान / आखूड व व ेगवान न ा अस ून
या पि म ेकडे वाहतात याप ैक उ हास ही उ र ेस असणारी सवा त मोठी नदी
आहे.
कोकणातील न ा ंची वैिश य े
कोकणातील न ा ंची ला ंबी आिण नदीच े पाणी साठव याच े े यांचा िवचार करताना
महारा पठारावरील न ा ं या त ुलनेने कोकणातील न ा ंना फारस े मह व नाही .
कोकणातील सव न ा शी वाही आिण कमी लािम या /आखूड आह ेत.
पि म घाट हा कोकणातील न ा ंचे मु य ो आह े याच बरोबर न ा ंची ला ंबी ही
५० िकमी त े १५५ िकमी एवढी आढळत े.
कोकणातील न ा ा सव साधारणपण े एकम ेकास समा ंतर वाहतात . munotes.in
Page 13
महारा ातील म ुख भू वैिश य े , मुख
न ा आिण हवामान
13 महारा ात ११ पे ा जा त पि म वािह या नदया अस ून दमणग ंगा, सूया , वैतरणा
उ हास , सािव ी , कुंडिलका , पाताळग ंगा, विश ी , शाली, कल , तेरेखोल या ंचा
समाव ेश कोकणातील न ा ंत होतो .
यातील काही न ा ा आख ूड अस ून या खड ्यांना िमळतात .
या न ावरील या ं या भौगोिलक रचन ेमुळे यावर मोठी धरण े बांधली ग ेली नाहीत .
कोकणातील िवभागावर नदी णाली
(अ) उ र कोकणातील नदी णाली
(ब) म य कोकणातील नदी णाली
(क) दि ण कोकणातील नदी णाली
(अ) उ र को कणातील म ु य नदी णाली खालील माण े.
(१) दमणग ंगा नदी
महार रा यातील नािशक िज ा मधील िद ंडोरी ताल ु यामधील आ ंबगांळ गावाजवळ
असणा या स ा ी पव त रांगेत या नदीचा उगम होतो . नदीची सम ु ासपाटी पास ुंची उंची
९५० मी अस ून अरबी सम ु ाला िमळ याप ूव एक ूण अना १३१ िकमी वास करत े.
दावण, ीमंत, वाल, रायती , ल डी, वाघ, सकरत ड , ड गरखाडी , रोशनी आिण
दुधणी ा मह वा या दमनग ंगे या उपन ा आह ेत.
अरबी सम ु ाला िमळ याप ूव महारा रा य , गुजराथ रा य आिण दादरा नगर
हवेली आिण दमन व िदव या क शािसत द ेशातील दमणग ंगा नदीच े खो यान े
२३३१ ची िकमी यापल े आहे.
(२) वैतरणा नदीच े खोरे
पालघर िज ातील व ैतरणा ही म ु य नदी आह े.
उ र म ुंबई आिण तापी नदी या दि ण ेस असल ेली व ैतरणा नदी ही एक या
देशातील पि म नदी आह े.
गोदावरी नदी या उगमा या अगदी िव द बाज ूस असणा या नािशक िज ातील
यंबक ट ेकडयाम य े उगम पाऊन प ुढे पालघर िज ातील कसारा जवळील
िवहेगाव मध ून वाहत जात े.
वैतरणा नदीची एक ूण लांबी १५४ िकमी एवढी आह े.
महारा ाचा नािशक िज ातील असणा या स ा ी पव त रांगेत वैतरणा नदी या
उगम पाऊन प ुढे पावत े आिण न ंतर महारा ात ून सुमारे १७१ िकमीचा वास क न
अरबी सम ु ाला िमळत े. munotes.in
Page 14
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
14 िपंजाल, सूया आिण तानसा ा वैतरणा नदी या उपन ा आह ेत.
(३) उ हास नदी
महा ातील उ हास नदी ही एक पि मवािहनी नदी अस ून ती अरबी सम ु ाला
िमळत े.
१८°४४ ते १९°४२ उ र अ व ृ आिण ७२°४५ ते ७३°४८ पूव रेखावृ ा
दर यान उ हास नदीच े खोरे आढळ ून येते.
उ हास नदीची एक ूण ला ंबी १३० िकमी अस ून ती कोकणातील सवा त लंब नदी
आहे.
उ हास नदी बोर घाटा या द याम य े उगम पावत े. व मुंबई या प रसरात नदीन े एक
मोठे खोरे बनल ेले आहे.
या खो याची सीमा प ूव कडे स ा ी ट ेकडया व दि ण ेकडील आिण पि म ेकडील
िमळणारा भाग या उ हास नदी या खो या या सीमा आह ेत.
उ हास नदी पि म िदश ेला वाहत जात े आिण ठाण े तसेच रायगड िज ात व ेश
करते / िज ात ून वाहत े.
उ हास नदीचा माग भरवी नदी या मागा ला िमळतो .
मुबई बंदरात ज ेथे िमळत े तेथे नदीचा माग रकामा झाल ेला आढळतो .
भातसा , काळू आिण भारवी या उ हास नदी या मह वा या उपन ा आह ेत.
महारा ात उ हास नदीन े ४६३७ ची िकमी े यापल े आहे.
ठाणे, रायगड आिण प ुणे िज ा ंचा े या खो या म ये समािव होतो .
महारा ातील रायगड िज ातील उ हास नदीचा उगम झाला अस ून
समु सपाटीपास ून उंची ६०० मी आह े.
पेज, बारवी , िभवपुरी, मुरबारी, कालू, शारी, भातसा , सालप े, पोशीर आिण िशलार
या उ हास नदी या मह वा या उपन ा आह ेत. कालू आिण भातसा नदी उ हा स
नदी या उज या िकना यावर य ेऊन िमळणा या उपन ा अस ून उ हास नदी या
एकूण पाणलोट े ापैक ५५.७ ट के े या दो ही न ा ंनी एकि तपण े तयार क ेले
आहे.
munotes.in
Page 15
महारा ातील म ुख भू वैिश य े , मुख
न ा आिण हवामान
15 (ब) म य कोकणातील म ुख जल णाली खालील माण े –
(१) पाताळग ंगा नदी
ही नदी पि म ेकडील ट ेकडयामध ून उगम पावत े. माथेरान या पठाराव न िविवध
शाखात ून वाहत े आिण प ुढे या शाखा खोपोली जवळ िमळतात आिण पि म ेकडे वाहत
जाऊन धरमतर खाडीला जाऊन िमळतात .
(२) अंबा नदी
अंबा नदीचा उगम ५५४ मी उ ंचीवर खोपोली – खंडाला र या या जवळ
असल े या स ा ी रा ंगेतील बोरघाट टेकडयाम य े झाला .
सु वातीस अ ंबा नदी दि ण िदश ेकडे वाहत जात े आिण न ंतर वळसा घ ेऊन
वाय य ेकडे वाहत जाऊन अरबी सम ु ाला िमळ याप ूव ती र ेवस गावजवळ धरमतर
खाडीला य ेऊन िमळत े.
अंबा नदी सम ु ाला िमळ याप ूव नदीचा एक ूण ७६ िकमी ला ंबी आह े.
(३) कुंडिलका नदी
महारा ातील भाब ुडा गावाजवळील पि म घाटा या स ा ी ट ेकडयावर या नदीचा
उगम पावतो . कुंडिलका नदी ही एक पि म वािहनी नदी आह े.
सु वातीस ही नदी पास ून गावापय त नैऋ यकड े वाहत जात े नंतर वाय य ेकडे वळसा
घेऊन अरबी सम ु ास िमळत े.
(४) काळू नदी -
काळू नदी ही एक महारा ातील /कोकणातील पि म वािहनी नदी आह े.
सािव ी नदीची ही म ुख उपनदी आह े.
काळू नदीच े खोरे अंदाजे १८°०५’ ते १८°२५’ उ र अ ावर आिण ७३°१०’ ते
७३°१३’ पूव रेखांश दर यान आह े.
महारा ातील रायगड िज ामधील स ा ी पव त रांगेत काळ ू नदी उगम पावत े.या
नदी या उगमा या सम ु सपाटीपास ूनची उ ंची ६२५ मी आह े.
या पि म वािहनी नदी या उगमापास ून ते सािव ी नदी या स ंगमापय त या नदीची
एकूण ४० िकमी ला ंबी आह े.
महारा ात रायगड िज ात या नदीच े ६७० चौ.िकमी े यापल े आहे. काळू ही
सािव ी नदीचा मह वाची उपनदी अस ून ती उज या िकना यावर य ेऊन िमळत े
आिण सािव ी नदी या खो यात एक ूण २३ ट के े पा याचा साठा आढळतो . munotes.in
Page 16
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
16 कोकणातील इतर न ा
(अ) भोग री
महारा ा तील रायगड िज ातील भोग े री गावाजवळ असल े या पि म घाटात
भोगे री नदी उगम पावत े. या नदीचा उगम सम ु सपाटीपास ून २२६.६ मी उंचीवर
आढळतो .
पेण ताल ु यात ून ही नदी पि म िदश ेने वाहत े आिण प ुढे अंतोरा गावाजवळील
धरमतर खाडीत ती िवलीन होत े.
ही नदी सम ु ाला िमळ याप ूव नदीची एक ूण लांबी ४० िकमी आह े.
(ब) िमठी नदी
िमठी नदीलाच माहीमची नदी या नावान े ओळखल े जाते.
िवहार व पवई तलावातील पा याच े िवसग या नदीला िमळतात .
ही हंगामी नदी आह े.
उ र म ुंबईतील स ंजय गा ंधी रा ीय उ ाना या लागत असल े या ट ेकडयामध ून ही
नदी उगम पावत े व माहीम या खाडीला िमळत े.
(क) ओिशवरा नदी
ओिशवरा नदी आर े इथे वसाहतीम य े उगम प ुन गोर ेगाव ट ेकडया ंना वळस े
घालून मालाड या खाडीत िवलीन होत े.
१.५ .२ कृ णा – भीमा जल णाली
कृ णा नदी
सातारा िज ातील जोर गावाजवळ १३३७ मी उंच असल े या पि म घाटातील
उ र महाबळ े र म य े कृ णा नदी उगम पावत े. हे उगम थान ं अरबी सम ु ापास ून
सुमारे ६४ िकमी अ ंतरावर आह े. कृ णा नदीचा स ुमारे १४०० िकमी वाहत जाऊन
बंगाल या उपसागराला िमळत े.
घट भा , मल भा , भीमा आिण त ुंगभ ाया क ृ णेला िमळणा या म ुख उपन ा
आहेत. तीन रा यासह एक ूण भौगोिलक े ापैक जवळजवळ ८ ट के े कृ ण
नदीने यापले आहे.
कृ णा नदी या खो याच े े कना टक रा यात (११३२७१ चौ.िकमी) आं देश
(७६२५२ चौ.िकमी) आिण महारा ात (६९४५५ चौ.िकमी) या तीन रा यात
आढळत े. कृ णा नदी २५.९ दशल ह े टर े ओिलताखाली यापल े आहे. munotes.in
Page 17
महारा ातील म ुख भू वैिश य े , मुख
न ा आिण हवामान
17 देशाची इतर सीमा वगळला या नदी या खो या चा बराचसा द ेश सौ य चढ
उताराचा आढळतो . यामुळे पि म घाटाचा अख ंड रांगा तयार झाल ेली आह े.
कृ णा नदी या खो यात काळी , लाल, जांभी, गाळाची ,संिम , काळी, ारमु आिण
अ कधम या मह वा या म ृदा आढळतात .
या खो याम य े वािष क सरासरी भ ूपृ ावरील पाणी ७८.९ घन िकमी च े मु यांकन
केले गेले आहे.
१.५ .३. गोदावरी जल णाली
महारा ातील तस ेच म य भारतातील ही एक मह वाची म ुख नदी आह े.
नािशक िज ाम य े १०६७ मी उंचीवर असल े या पि म घाटातील यंबके र येथे
गोदावरीचा उगम होतो .
बंगाल या उपसागराला िमळ या पूव महारा ातील स ंपूण द खन या पठारामध ून
सुमारे पूव कडे सुमारे १४६५ िक.मी.लांबीचा वाह वाहत जातो .
पि मेपासून दि ण भारतापय त ही नदी वाहत जात े.
गंगा नदीन ंतर गोदावरी नदी ही भारतातील द ुस या मा ंकाची मोठी नदी आह े.
असे मानल े जाते क भारता तील मोठया नदी या खो याप ैक हे एक खोर े आहे.
या नदी या खो यान े महारा रा यात (१५२१९९ चौ.िक.मी) ओ रसा (१७७५२
चौ.िक.मी) आिण कना टकात (४४०५ चौ.िक.मी) े यापल े आहे.
वरा, पूणा , मांजरा, इं ावती , वैनगंगा, वधा ,प च, क हान , कोलाब आिण प ैनगंगा ा
गोदावरी या म ुख उपन ा आह ेत.
गोदावरी खो याच े एक खास व ैिश य े असे क पि म घाटा या खालील उताराव न
या खो यात पाणी वाहत े. मांजरा, ाणिहता , इं णती ,या न ा ंचे पाणी या नदीत
सोडतात .
गोदावरी नदीच े खोर े वाढीव े ३१२६१२ चौ. िकमी ह े पांच रा यात अस ून
यापैक देशा या एक ूण भौगोिलक े ापैक ९.५ ट के े या खो यान े यापल े
आहे.
गोदावरी नदीच े ३१.३ दशल हे टर े ओिलताखाली आह े.
गोदावरी या म ुख उपन ा ंचा तपशील खालील त यात दश िवतो .
munotes.in
Page 18
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
18 नदी
१ उगम / ोत
२ उप-उपन ा
३ लांबी (िक.मी)
४ ओिलताखाली
े (चौ.िक.मी)
५
वरा पि म घाट मुळा २०० ६५३७ पुणा अिजंठा ड गर टेकडया - ३७३ १५५७९ मांजरा बालाघाट िकमी क या ७२४ ३०८४४ पेनगंगा बुलढाणा रा ंग पूस,अन सअरण ६७६ २३८९५
गोदावरी नदी या खो याम य े मोठे चढउतार असल ेले मैदान ह े खाली असल े या
सपाट मा याच े टेकडया ं या रा ंगा यांचा समाव ेश होऊन बनल ेले आहे.
काळी म ृदा, नील म ृदा, जांभी मृदा, गाळाची म ृदा, संिम म ृदा, ारयु आिण
अ कधम म ृदा अशा मह वा या म ृदांचे कार या खो यात आढळतात .
नांदेड शहरापास ून ५ िकमी अ ंतरावर आिशया ख ंडातील सवा त मोठा ‘िव णुपुरी
क प ’ हा जलिस ंचन क प या नदीवर आह े.
(४) तापी – पुणा जल णाली
म य भारतातील तापी जल णाली आह े.
म य द ेशातील त ैल िज ातील ७५२ मी उंचीवर असल े या म ु ताई जवळ या
देशात तापी नदीचा उगम पावतो .
भारतीय – ीघ क पाबरील अन ेक न ा ंपैक एक म ुख जल णाली अस ून ७२४
िकमी कामबी जल णाली आह े. अरबी सम ु ाला िमळ याप ूव ती ख ंबात या
आखातात ून वाहत जात े.
तापी नदी भारतातील एकम ेव ितस या माकाची नदी आह े. क जी नम दा आिण
महीमदी नदी न ंतर पूव कडून पि म ेकडे वाहत जात े.
दि ण म य द ेशातील प ूव कडे आिण दि ण ग ुजरात मध ून खांबायत या
आखातात ून अरबी सम ु ाला िमळत े.
पुणा , िगरणा , पांझरा, वाघुर, बोरी आिण अन ेर ा म ुख तापी या उपन ा आह ेत.
तापी नदीच े खो याचा िव तार हा तीन रा यात झाल ेला िदस ून येतो.६६५१५ .५
चौ.िक.मी े ापे ा अिधक े यापल ेले आहे. देशा या एक ूण भौगोिलक े ापैक
सुमारे २ ट के े या नदीन े यापल ेले आहे.
जरी अस े असल े तरी नम दा नदी प े ा तापी नदीच े े कमीच आह े. तापी नदी मा
गाळा या म ृदेने समृ अस ून शेतीसाठी लागणा री चांगली म ृदा तयार होत े. munotes.in
Page 19
महारा ातील म ुख भू वैिश य े , मुख
न ा आिण हवामान
19 या खो याची वािष क भूपृ जल मता १८ घन िकमी इतक म ु यांिकत क ेली आह े.
(५) वधा नदी णाली
गोदावरी नदीची वधा ही उपनदी आह े.
सातप ुडा पव त रांगेतील म ु ताई पठारावर या नदीशी उगम पावतो आिण स ंपूण वधा
िज ा या उ र ेकडील आिण पि म ेकडील सीम ेव न ही नदी वाहत जात े.
बोर, धाम, पोथरा , असोडा आिण उ हा हया वधा या उपन ा आह ेत.
अमरावतीपास ून ५६ िक.मी. अंतरावर आिण मोश या ८ िक.मी. पूव कडे,िसमभोरा
जवळ अ पर वधा धरण वसल ेले आहे.
वधा नदी या वर ह े धरण बा ंधलेले आहे.
हे एक मातीच े धरण अस ून ३६ मी उंच आिण ७ िक.मी. लांबीचे धरण अमरावती
आिण वधा िज ा या सीम ेवर आह े.
या दोन िज ातील या धरणाची धारणा मता ७५०० हे टर एवढी आह े.
तेथे एक पय टन क हण ून िवकिसत होत आह े.स या याला नल – दमयंती सागर
या नावान े ओळखल े जाते.
१.४.३. इतर मह वा या उपन ा
(I) मांजरा –
मांजरा नदी ही गोदावरी नदीची पम ुख उपनदी अस ून बालाघाटा या ट ेकडया ंवर
तीचा उगम झाल ेला आह े.
गोदावरी नदी या एक ूण पा याप ैक जवळजवळ ६ ट के पा याचा सहभाग या
नदीचा आह े.
नांदेड िज ाचा उ र ेकडील उ र बाज ूकडे असणा या प ूव सीमेला लाग ून ही नदी
वाहते, नंतर ती गोदावरीला िमळत े.
म याड आिण ल डी ा मा ंजरा नदी या उपन ा आह ेत
(II) मुळा आिण म ुठा –
मुळा नदी या उ र ेला लाग ून आिण म ुठा नदी या पि म ेस पुणे शहर वसल ेले आहे.
या दोन न ा स ंगम प ुलानजीक (पूव याला वॅ क प ूल हणत ) वाय य ेस येऊन
िमळतात त ेथे मुळा–मुठा संगमाचा आकार ा झाल ेला िदस ून येतो.
munotes.in
Page 20
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
20 (III) पैनगंगा-
पैनगंगा ही गोदावरीची एक उपनदी आह े.
गोदावरी नदीची प ैनगंगा एक उपनदी आह े.
कयाध ू नदी ही प ैनगंगेची उपनदी आह े.
नांदेड िज ा या उ र सीम ेलगत ही नदी वाहत जात े आिण या नदी अ पर प ैनगंगा
क प बांध याम ुळे मोठ्या माणावर े जलिस ंिचत झाल े.
या नदीवरील सह क ुंड धबधबा आह े.
(IV) पुणा नदी –
पुणा ही एक गोदावरीची उपनदी अस ून म य द ेशातील ब ैतुल िज ात नदीचा
उगम पावतो अकोला िज ाचा स ंपूण पि म भागात ून वाहत जाऊन ब ुलढाणा
िज ात व ेश करत े.
परभणी िज ातील उ रीय भागात प ूव कडून पि म ेकडे वाहत जात े आिण प ुणा
तालु यातील क ंठे र नजीक ही नदी गोदावरीला य ेऊन िमळत े.
प ढी, उमा, काटेपुणा , िनगु णा आिण िमठा ा न ा प ुणा न ा या दि ण िकना यावर
येऊन िमळणा या म ुख उपन ा आह ेत.
सव उपन ा ंपैक काठ ेपुणा ही सवा त मोठी नदी उ नाद अस ून वाशीम पास ून काही
िकलोमीटर अ ंतरावर या नदीचा उगम होतो . मुत झाप ूरचा वाय य कोपरा आिण
अकोला ताल ु याचा प ूव कडील स ंपूण बाजू या नदीन े सामा वलेली आह े.
परभणी िज ातील िज ंतूर ताल ु यात य ेलदरी धरण (जलिव ुत श क ) हे
मुख धरण प ुणा नदीवर आह े.
(V) प च आिण कानन –
प च आिण कानन न ा प ूव कडील पठारावर म ुख न ा आह ेत. सातप ुडा रांगाव न
िचंचवड िज ात ून वाहत जाऊन कामरी नदीस िम ळतात व प ुढे दो ही न ा
कोलारला जाऊन िमळतात .
कानन नदी वारगाव जवळ जालवा िज ात व ेश करत े व प ूव कडे खापला त े
कामरी अशी वाहत जात े आिण प ुढे पेय आिण कोलार नदीला िमळत े.
ित या प ुढील वासात ती रामट ेक ताल ु याची सीम बनत े. िभवकुंड टेकडया जवळ
नाग नदी िमळत े व शेवटी भ ंडारा िज ातील ग डिप ंपरी य ेथे वैनगंगेत िवलीन होत े.
munotes.in
Page 21
महारा ातील म ुख भू वैिश य े , मुख
न ा आिण हवामान
21 (vi) िमरा –
िमरा नदी ही िभम ेची उपनदी आह े.
सातारा िज ातील उ रेकडील सीम ेला लाग ून वाहत जाव ून पुढे आ न ेयकडे वाहत
जाते.
(vii) िसना
िसना नदी ही भीम ेची उपनदी अस ून उ र ेपासून ते आ न ेयपय त भीमा -नदीला
समांतर वाहत े. करमाळा , म य माथा , बाश , पूव मोहो आिण उ र व दि ण
सोलाप ूर या भागात ून पुढे वाहत े.
(viii) वैनगंगा
वैनगंगा ही गोदावरी नदीची उपनदी आह े.
वैनगंगे या अन ेक उपन ा दो ही िकना यावर िमळा या आह ेत. चं पूर आिण नागप ूर
िज ा या पि म , म य आिण प ूव देशातून पुढे ही नदी वाहत जात े.
गाढवी , खो ागडी , काथनी आिण पोटफ डी या म ुख वैनगंगे या उपन ा डा या
तीरावर आिण अ ंधारी उपनदी ही उज या तीरावर य ेऊन िमळत े.
(ix) नीरा
नीरा नदी ही िभमेघा नदीची उपनदी अस ून पुणे िज ा या आ नेय सीम ेव न काही
अंतरावर प ुढे वाहत जात े.
१.६ महारा ाच े हवामान
भारता या पि म भागात महारा ाच े थान अस ून भारता माण ेच रा याच े हवामान उ ण
करीस ंधीम मा स ून कारच े असून उ ण उ हाळ े आिण अ य ंत थंड िहवाळा आह े.
मा सून या काळात अित पज यमान असत े. रा यात एका वषा त छार ऋत ूंचा अन ुभव
येतो. माच ते मे उ हाळा ऋत ू यान ंतर ज ून ते स ट बर पय त पावसाळा ऋत ू असतो .
मा सूनचा माघारीचा काळ हा ऑ टोबर त े नो ह बर िहवाळा ऋत ू िडस बर ते े ुवारी
महारा ा या हवामानावर भाव टाकणारी ाक ृितक व ैिश य े
पि म घाटा या ट ेकडया उ र ेकडून दि ण ेकडे पसरल े या अस यान े ठाणे, मुंबई,
रायगड , र नािगरी व िस ंधुदुग हे पि म िकनारप ीच े िज ह े उव रत महारा ापास ून
वेगळे झाल ेले आह ेत. समु सपाटीपास ून सरासरी उ ंची १००० मी अस यान े
हवामान व ेगवेग या िवभागात िवभागल े आहे.
अरबी सम ु हा महारा ा या पि म ेस अस ून याचा भाव कोकण या तापमानावर
झालेला आह े. असे िदसून येते क तापमान क ा कोकणात कमी तर सम ु ापास ून
३८ अंतरावर असल े या द ेशात तापमान क ा ही जा त आढळत े. उदा. नागपूर. munotes.in
Page 22
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
22 दुसरा मह वा चा ाक ृितक कार हणज े पठार होय क , जो द खन या पठाराचा
भाग आह े.
तापमानातील बदल / तफावत
भारतीय ख ंडापास ून त े सम ु ापय त या द ेशातील हवामानातील बदल ह े
महारा ाच े थान व ाक ृितक रचना यावर अवल ंबून असत े.
कोकण िकनारप ी या िज ात अितव ृ ी /आिण पाऊस पर ंतु सौ य िहवाळा
अनुभवास य ेतो.
कमाल व िकमान तापमानात बदल अन ु मे २७°से. आिण ४०° स आिण १४° स
आिण २१° स असत े.
दि ण ेकडून उ र ेकडे जाताना तापमान ह े कमी होत जात े.
महारा ाच े वािष क सरासरी तापमान सच भागात २५-२७° पय त रा त े,िववध भागात
एकूण वािष क तापमानात बदल जाणवत असतो .
महारा ा या िविवध िज ातील हवामानातील बदल
(१) ठाणे िज हा -
िकनारप ी या द ेशात उ हा यात द ैिनक सरासरी कमाल तापमान ३२.९°C (१९
एि ल १९५५ म ये डहाण ू येथे ४०.६°C कमाल तापमनाची न द ) आिण िहवा या त
सरासरी िकमान तापमान ह े १६.८°C (जानेवारी १९४५ म ये डहाण ू येथे ८.३°C
िकमान तापमानाची न द दश वते.
परंतु मान िज ा या अ ंतग त भागात सरासरी दैिनक तापमान िहवा यात कमी कमी
होताना िदसत े आिण उ हा यात सरासरी द ैिनक कमाल तापमानात वाढ होताना
आढळत े.
(२) र नािगरी िज हा –
उ ण ऋत ूत तापमान माच पासून हळ ूहळू वाढताना िदसत े आिण म े मिहना हा अित
उ णत ेचा जाणवतो .
मा सून या आगमना न ंतर ३ ते ४ अंशाने तापमान कमी होताना िदसत े.
मा सून या काळात िदवसाच े तापमान ह े िहवाळा ऋत ू पे ा कमी होताना आढळत े.
ऑ टोबर आिण नो ह बर मिह या या मा स ून या मिह या या काळात िदवसान े
तापमान वाढताना िदसत े आिण म े मिह याप े ा नो ह बर हा उ ण असतो . जानेवारीत
रा ीच े हवामान कमीच असत े. munotes.in
Page 23
महारा ातील म ुख भू वैिश य े , मुख
न ा आिण हवामान
23 िकनारप ी या २० ते २५ िक. मी. या े ात आत हवामान सवा िधक
आ हाददायक असत े. िवशेष क न उ ण म िह यात जवळजवळ स ंपूण िदवसात वार े
समु ाव न वाहत य ेतात .
िकना यापास ून दूर अंतरावर द ेशात उ हा याम य े िदवस व रा ी अितशय
ासदायक असतात . अशीच तापमानाची अव था पि म घाटा या पाय याशी
देखील असत े.
(३) सातारा िज हा
सुमारे नो ह बर या शेवटी थ ंड हवामानाला स ु वात होत े आिण स ुमारे फे ुवारी या
म यापय त हवामान तशा कारच े हवामान चाल ूच असत े.िडस बर मिहना थ ंडीचा
असतो .
महाबळ े रम य े िडस बर मिह यात सरसरी द ैिनक कमाल तापमान १४.४°C एवढे
असत े.
फे ुवारी या म यापास ून ते मे मिह या या श ेवटपय त तापमानात सतत वाढ स ु च
असत े. मैदानी द ेशापे ा टेकडया ं या द ेशात तापमानात वाढ होताना अिधक
सु प पणा जाणवतो .
वषा तील म े मिहना अती उ णत ेचा असतो आिण म ैदानी द ेशात सरासरी द ैिनक
िकमान तापमान ह े ३६.८°C असत े.
िदवसाच े तापमान न ैऋ य मा स ून या मिह या पे ा िहवाळा ऋत ूत सारख े कमी
होताना िदसत े.
नैऋ य मा स ून या माघारी न ंतर ऑ टोबरम य े िदवसा या तापमानात वाढ होताना
िदसत े.
३ एि ल १९३४ साली महाबळ े र म य े सवा िधक कमाल तापमान ३६.१°C ची न द
झाली आिण ३ फे ुवारी १९४२ साली सवा िधक िकमान तापमान ३.९°C एवढे
आढळल े.
(४) औरंगाबाद िज हा -
सुमारे नो ह बर मिह या या श ेवटी ज े हा ार ंभी तापमान व ेगाने कमी होत जात े ते हा
थंड हवामानाला स ु होत े. वषा तील िडस बर हा थ ंडीचा मिहमा असतो याच बरोबर
सरासरी द ैिनक कमाल तापमान २८.७°C जवळ असत े आिण सरासरी द ैिनक
िकमान तापमान १३°C असत े.
िहवा यात कधी कधी प ूव कडून आल े या थ ंड हव े या लाटाम ुळे या िज ातील
हवामानात बदल होतो . यामुळे तापमान २ ते ४° स ने कमी होत े. munotes.in
Page 24
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
24 माच मिह या या स ु वातीपास ून िदवस व रा ीच े तापमानात व ेगाने वाढ होताना
िदसत े.
वषा तील म े मिहना हा अित उ णत ेचा असतो याच बरोबर सरसरी द ैिनक कमाल
तापमान ३९.८°C असत े आिण सरासरी िदनक िकमान तापमान २४.४°C एवढे
असत े.
२५ मे १९०५ रोजी ४५.६°C या सवा िधक कमाल तापमानाची न ेहमीच न द झाली
होती.
याम य े २ फे ुवारी १९११ रोजी २२°C या सवा िधक िकमान तापमान आढळत े.
महारा ातील पज याचे िवतरण
महरा ात पावसाळा हा ऋत ू जून या पािह या आठवडयात स ु होतो आिण ज ुलै
मिहना प ूण ओळ / आ कारचा असतो . महारा ात पज यमान ह े देशानुसार िविभ न
पहावयास िमळतो .
महारा रा यात घाटमा यावर पज यमानाची कमाल क ा हा ६००० िम.मी. एवढा
आढळत े तर म य महारा ात ती ५०० िम.मी.पे ा कमी असत े.
िकनारप ी या िज ात कोकणातील उप -िवभागा ंचा समाव ेश होतो . आिण पि म
घाटाम य े अित पज यमान असत े. घाटात ६००० िम.मी.पे ा जा त पाऊस आिण
मैदानी द ेशात २५०० िम.मी.एवढा पाऊस पडतो .
घाटा या प ूव कडील उतारावर पज यमान व ेगाने कमी कमी होत जात े आिण पठारी
देशात पज यमान िकमान असत े. (५०० िममी प े ा कमी )
पु हा आपण प ूव कडे जातो तस े पावसाच े माण वाढताना आढळत े.जसे क मराठवाडा
आिण िवदभा या िदश ेत हे पूव भागात दुस यांदा १५०० िम.मी. कमाल पाऊस होतो .
munotes.in
Page 25
महारा ातील म ुख भू वैिश य े , मुख
न ा आिण हवामान
25
महारा ात पज यमानच े िकमान
munotes.in
Page 26
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
26 अशा रीतीन े म य महारा ातील उप – िवभाग कमी पावसाच े देश असल ेले िदसून
येतात.
रा यात ाक ृितक न ै य मा स ून या काळात हा पाऊस पोहोचतो (जून ते
स ट बर) याच काळात कोकणात वा िष क पज यमान ह े बह तेक ९४% पय त असत े.
याच ऋत ू म य े महारा , मराठवाडा आिण िवदभ या इतर उप -िवभागात अन ु मे
८३%, ८३% आिण ८७% पज यमान असत े.
याम य े कोकणात ७५ ते ८५ आिण म य महरा आिण मराठवाडयाम य े ३० ते
४० िदवसात बदल जाणवतो .
नैऋ य मा स ून या काळात िवदभा त एक ूण साधारण ४० ते ५० िदवस पाऊस
पडतो .
भूगभा तील पा याला क ृि म प तीन े िव ुतभा रत कर याम य े प ज यमानाची
ती ता ही मह वाची भ ूिमका असत े.
सव साधारणपण े रा या या इतर भागाप े ा िकनारप ी या आिण घाटा या द ेशात
पज यमानाची ती ता जा त असत े.
पज यमानाची ती ता ही वादळान ुसार बदलत े याच बरोबर मा स ून ऋत ू या
काळात कमी दाबाचा द ेश वाढ याम ुळे ही पज यमानात बदल होतो .
सव साधारणपण े संपूण रा यात वािष क पज यमनातील बदल हा जा त जाणवतो .
फ िकनारप ी या द ेशात हा बदल २०% पे ा कमी असतो . अ यथा उव रत
रा यात २० ते ३५ % या दर यान बदल आढळतो .
उप-िवभाग या आधारावर कोकणात वािष क पज यमानातील बदल हा कमीत कमी
(२३%) असतो तर मराठवाडयात तो जा त जाणवतो . (३१%)
अनु मे म य महारा आिण िवदभा त हा बदल ३० ते २६ % एवढा जाणवतो .
रा यात वािष क पज यमनातील ४००- ६००० िम.मी. या दर यान बदल असतोच
आिण वषा तील ३-४ मिह यात हा बदल आढळतो .
महारा ातील सरासरी वािष क पज यमान खालील त यात दश िवले आहे.
भौगोिलक द ेश वािष क पज यमान
कोकण िकनारप ी ३००५ िम.िम.
म य महारा ९०१ िम .िम.
मराठवाडा ८८२ िम.िम.
िवदभ १०३४ िम.िम.
नकाशा १.२३ महारा ातील वेगवेग या द ेशातील वािष क पज यमान दश िवते. munotes.in
Page 27
महारा ातील म ुख भू वैिश य े , मुख
न ा आिण हवामान
27 पज यमाना या िवतरणावर आधा रत महारा ाची व ेगवेग या देशात िवभागणी .
(अ) अित जा त पज यमानचा द ेश – स ा ी पव ताचा पि म उतार आिण पव तां या
मा या ंवर अित जा त पज य असतो . उदा. महाबळ े र (६२० सेमी), अंबोली (७५०
सेमी), माथेरान (५२० सेमी).
(ब) जा त पज यमानाचा द ेश – पालघर , ठाणे, रायगड , र नािगरी आिण िसध ुदुग या
सव िज ा तील िकनारप ीलगत या भागात स ुमारे २००-४०० सेमी दर यान पज य
होते. याच माण े स ा ी पव ताचा प ूव कडील उतार जस े क प ुणे, सातारा आिण
को हाप ूर िज ात सार याच माणात पज य होत े.
(क) म यम पज याचा द ेश – पि म महारा ाचा अ ंद भाग त े पूव महारा ात उ र
–दि ण िदश ेने आंनी भंडारा, गडिचरोली , िज ात म यम पज यमान असत े.
(ड) कमी पज यमानाचा द ेश – पि म महरा , मराठवाडा , खानद ेश, आिण
िवदभा या काही भागात पज यमान असत े हणून (५० – १०० सेमी ) या गटात या ंचा
समाव ेश होतो .
(ई) अित कमी पज याचा द ेश – येथे पडणार े पज यमान एकदम त ुटपुं या व पात
व भरवशाच े नसत े आिण ५० से.मी.पे ा कमी माणात पज यमान असत े. याचा
प रणाम महारा ातील द ु काळ वण द ेशावर होतो .सांगली िज ाचा भाग सातारा ,
पुणे, अहमदनगर आिण सोलाप ूर िज ा ंचा समाव ेश या द ेशात होतो .
महारा ातील िविवध ऋत ू म ये तापमान आिण पज यमानातील बदल
उ हाळा –
महारा ात उ हाळा माच मिह यात स ु होतो आिण मे मिह या या श ेवटी स ंपतो या
मिह यात तापमान जा तच असत े.
माच , एि ल आ िण मे हे अित उ णत ेचे समजल े जातात . या मिह यात स ंपूण रा यात
वादळे होतात याम ुळे कडक उ णता शमवली जात े.
याच काळात तापमान २२° ते ३९° से .मे दर यान असत े. पु यासार या शहरा ंचे
िदवसा ४०°से. े.पे ा जा त असत े व िदवसाची आ ता सहन न होणारी असत े.
मुंबई सार या िकनारी द ेशात आ तेची पातळी वाढत े आिण वािष क २४२.२०
सेमी वृ ी िनमा ण होत े.
महारा ा तील अमरावती या भागात उ ण आिण कोरड े उ हाळ े आिण सौ य व थ ंड
िहवाळा अन ुभवता य ेतो. नागपुरात उ ण उ हा यासह तापमान ४०° से. पय त जात े
आिण िहवा यातील ता पमान १०° से. या खाली य ेते.
munotes.in
Page 28
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
28 मा स ून / पावसाळा -
महारा ात मा स ूनची स ु वात ज ून या पािह या आठवडयाम य े होते. जुलै मिहना
हा पूण ओलसर असतो . तर ऑग ट मिह यात आणखी पाऊस पडतो , स ट बर
मिहना हा परती या मा स ूनचा सा ीदार आह े.
स ा ी पव तात, कोकणा त आिण प ूव िवदभा या भागात जा तीत जा त पाऊस
पडतो . तर रा या या म य भागात पावसाच े माण कमी असत े.
रा यातील ठाण े, र नािगरी , रायगड आिण िस ंधुदुग या िज ात जवळ जवळ
३००० िम.िम. पाऊस पडतो .टर इतर शहरात उदा - नािशक , पुणे, अहमदनगर ,
धुळे, सातारा , सांगली, जळगाव ,सोलाप ूर आिण को हाप ूर या काही भागात
पावसाच े माण ५०० ते ७०० िम.िम.एवढे असत े.
नागपूर भागात तर अित जा त पाऊस पडतो . नैऋ य मा स ून ३ ते ४ मिहने
अमरावती भागात आणखी अित पज य होताना आढळत े.
मुंबई शहरात आणखी अित पज य हणज े २२०० िम.िम. होतो या ंचा प रणाम
हणज े वारंवार प ूर येतो.
महारा ातील म ुंबई आिण प ुणे शहरात ऑ टोबर त े िडस बर या मिह यापास ून
पावसाच े अि त व असत े.
याचव ेळी २३.१° - ३१.१°C या दर यान तापमानात फरक जाणवतो .
िदवसभरा या काळात हवामान उ ण असत े आिण रा ी या व ेळी अितकमी आ ता
सह थ ंड हवामान अशी ि थती असत े.
िहवाळा –
महारा ात िहवाळा हा ऋत ू नो ह बर मिह यात स ु होतो आिण फ े ुवारी पय त
तसाच कायम असतो .
रा यात व छ आकाश , आ हाददायक हवामान आिण म ंद वा याची झ ुळूक वाहत े.
याची सा याच व ेळी होत े. याच काळात सरसरी तापमान १२° C ते २५°C या
दर यान तापमानात बदल होतो . िहवा यात वाय य भागात आिण नािशक मधील
थंड हवे या िठकाणी हवामान थ ंड आिण कोरड े असत े.
मुंबई शहरात ४° से. े. ते २८° े. तापमानासह िहवा यात उ र ेकडील थंड वार े
येतात.
जानेवारी मिह यास हवामान ध ु याम ुळे अंधुक होते. तर प ुणे शहरात खूप थंडी
असत े, नागपुर भागात स ु ा अितशय थ ंड हवामान असत े. याचबरोबर तापमान
१२°C पे ा खाली ग ेलेले असत े. munotes.in
Page 29
महारा ातील म ुख भू वैिश य े , मुख
न ा आिण हवामान
29 तथािप न ैऋ य भागात उदा . को हाप ूरम य े, पुणे आिण नािशक प े ा आ हाददायक
असतो .
वसंत -
जानेवारी या म यापास ून ते माच अखेर पय त या काळाला वस ंत ऋत ू असे ढोबळ
मनाने समजल े जात े. पु या या आसपास लोणावळा व खंडाळा या थंड हव े या
िठकाणी वस ंत ऋत ू अनुभवायास िमळतो
याकाळात हवामान व छ व उबदार असत े. तापमान म यम असत े तर आ ता
अगदी कमीच असत े.
महारा ातील पज य छाय ेचा द ेश
पव तीय द ेशा या वातिभम ूख बाज ूवर असणा या कोरडया द ेशाला पज य छाय ेचा
देश हणतात . (वा यापास ून दूर )
पव त पाऊस िनमा ण करणा या ढगा ंना अडव ून धरतात व प ुढे कोरड े ढग वाह लागतात .
यालाच पज य छाय ेचा द ेश अस े हटल े आ ह े. या भागावर आ ता जवळ ज वळ
नसतेच.
१.७ सारांश
वरील करणाचा अ यास क ेला असता आपण अस े िशकलो िक महारा ह े भारता या
पि म िकनारप ीबारील वसल ेले रा य आह े. या रा या या दि ण ेस गोवा आिण
कना टक आ न ेयेस, आं देश, उ रेस गुजरात , दादरा आिण नगर हव ेली आिण
म य द ेश पूव कडे छ ीसगड , आिण पि म ेस अरबी सम ु आह े.
महारा ात िवशाल पव तरांगा ८४० समु िकनारप ीस समा ंतर पसरल े या आह ेत. ा
पव तरांगा भौगोिलक ्या स ा ी िक ंव पि म घाटाचा भाग अस ून द खन या पठारास
कोकणिकनारप ी िवलग क ेले आहे. संपूण िव ता रत याम य े िस िशखर े, थंड हवेची
िठकाण े आिण द या आह ेत. पि म घाटाचा काही भाग हा जगातील मह वा या ज ैव
िविवधत ेसाठी िस आह े
येथील भावी ाक ृितक व ैिश य े हणज े पथारी द ेश ाक ृितक या ह े रा य तीन
नैसिग क िवभागात िवभागल े गेले आहे. िकनारप ीचा द ेश ( कोकण ), स ा ी िक ंवा
पि म घाट आिण पठार . कोकण ह चढउतार असल े या प ृ भागाचा सखल द ेश आह े.
या रा याच े मु य ाक ृितक व ैिश ्याम य े छोटे छोटे पठार आिण न ा या खो या ंचा
समाव ेश होतो . munotes.in
Page 30
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
30 स ा ी या कडयाव न कोकणातील न ा उगम पा वतात आिण छोटा जलद वाह
अरबी सम ु ास िमळतो . उ हास , सािव ी , विश ी आिण वधा – वैनगंगा या आह ेत.
उ ण किटब ंधातील मौसमी वा याचा द ेश हण ून महारा ओळखला जातो हण ूनच
येथे उ हाळा खरोखरच उ ण आिण दमट अस ून माच पासून सु होऊन पज याचे
आगमन ज ून मिह यात होत े. पि मेकडून आल े या ढगा ंमुळे या रा याला ४०० से.िम.
पय त पाऊस िमळतो . पि मेकड या वा या या िदश ेने कोकण िवभागास भरप ूर पज य
िमळतो याम ुळे वातावरण आ हाददायक होत े.स ा ीचा िवभाग पज य मया िदत अस ून
७० से.िम.सोलाप ूर – अहमदनगर ह े कोरड े देश आह ेत. मराठवाडा आिण िवदभा स
पज य थोडसा उशीराच िमळतो .
१.८ आपली गती / उदाहरण स ं ह तपासा
(१) खालील िवधान े चूक क बरोबर सा ंगा.
(अ) नैऋ य मा स ून या काळात ाम ु यान े महारा रा यात पाऊस पडतो .
(ब) उ रेस गोवा आिण कना टक रा या ंनी वेढलेले आहे
(क) महरा ा या भू वैिश याम य े एक अित मह वाचा भाग हणज े पि म घाट आिण
द खनच े पठार याच े अि त व होय .
(ड) महारा पठार ह े टेकडया ंना, अ ंद व पर पर उलट िदश ेने िनघाल े या पि म
घाट रा ंगाचीव भ ूिशखर े यांनी खाचम ु घळई , समु घळई , उपसागर जलम न
बेटे व िकना यापास ून दूर बेटांनी बनल ेले आहे.
(इ) तेरेखोल, िवजयद ुग , राजाप ुरी, राजगड , दाभाळ े, धरमतर , ठाणे आिण वसई ही
कोकणातील मह वाची उ ंच िशखर े आहेत.
(ई) महारा नदी णाली ब ंगाल या उपसागरा स िमळत े.
(ऊ) मुलभूत रचना आिण महारा देशातील जल णाली या दर यान मत ै य आह े.
(२) गाळल े या जागा भरा .
(अ) तापी आिण ितची उपनदी प ुणा _______ दरीतून पि म िदश ेने वाहत जातात .
(ब) साधारणपण े कोकणातील न ा एकम ेकांना ______ वाहतात .
(क) वधा नदीची __________ ही उपनदी आह े.
(ड) महारा ाला आ न ेय िदश ेत रा या ंनी वेढलेले आहे आिण ______ या रा यान े
दादरा आिण नगर हव ेली आिण उ र ेकडील म य द ेशाला व ेढलेले आहे.
(इ) _________ पि म सागरी िकनारप ी द ेश , पि म घाट आिण सम ु यां या
दर यान आह े. munotes.in
Page 31
महारा ातील म ुख भू वैिश य े , मुख
न ा आिण हवामान
31 (फ) __________ हे १९५६ पय त हैदराबाद स ं थानचा भाग हो ते, हे रा या या
आ नेय िदश ेला वसल ेले आहे __________ हे या द ेशाचे मु य शहर आह े.
(३) खालील ांची उ र े िलहा .
(१) महारा ा या म ुख भू-िविश य े सांगा आिण याप ैक एकाच े वण न करा .
(२) महारा ातील पव त आिण पव तांची िशखर े यावर िटपा िलहा .
(३) महारा ातील कोकणात म ुख न ा कोण या त े सांगा ?
(४) महारा ातील म ुख न ा ंची खोरी कोणती ? यापैक एका नदीचा िदशा / ओघ /
वास आिण उपन ा यािवषयी वण न करा .
(५) महारा ातील कोणत े हवामान कार आढळतो ? महरा ा या हवामानावर
कोण या ा कृितक व ैिश या ंचा भाव पडतो त े सांगा ?
(६) महारा रा यातील पज याचे िवतरणाच े वण न करा .
काय
(१) महारा ा या नकाशात स ा ी , महारा पठार आिण कोकण िकनारा या ंचे
थान दाखवा .
(२) महारा ातील पव त रांगा आिण पव त िशखर े यांचा त ा त यार करा .
(३) महारा ा या नकाशात खालील घटक दाखवा .
(१) गोदावरी नदी
(२) तापी नदी
(३) महाबळ े र, मुंबई, ठाणे आिण नािशक
(२) बह पया यी
(अ) स ा ी पव ताचा उतार म ंदगतीन े खाली य ेतो.
(१) पूव आिण आ न ेय (२) उ र आिण ईशा य
(३) दि ण आिण न ैऋ य (४) पूव
(ब) महारा ातील बह ता ंश न ा खाली कोण या िठकाणी उगम पावतात ?
(१) पूव घाट (२) स ा ी (३) द खनच े पठार (४) सातप ुडा टेकडया
(क) घाट ही एक पर ंपरा आह े.
(१) ती पठार (२) ती दरा (३) ती ट ेकडया (४) ती द या
(ड) महारा ा ची िकनारप ी िवि छ न आह े.
(१) नदी या खाडया आिण स ा ी या उपरा ंगा
(२) न ा आिण पठार े munotes.in
Page 32
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
32 (३) नदी या खाडया आिण खचद या
(४) न ां या खाडया आिण सातप ुडा टेकडया ं या उपरा ंगा
(ई) पि म घाट हा खरा पव त नाही पण .
(१) द खन या पठारा या प ृ भागांची ती ण बाज ू.
(२) िकनारप ी या म ैदाना या प ृ भागा ंची ती ण बाज ू.
(३) गोदावरी खो या या प ृ भागा ंची ती ण बाज ू.
(४) पूव घाटा या प ृ भागा ंची ती ण बाज ू.
श दाथ / श दस ूची
घाट सलग ट ेकडया ंचा ती उतार व अ ंद र याचा भाग
नदीचे खरे – न ा व उपन ा ंनी बनल ेला द ेश क याव न पाणी या ार े वाहत
जाते.
पाणलोट े – नदीचा सीम ेला पाणलोट े हणतात .
खाडया – समु ाचे पाणी नदी या म ुखातून िजथ ेपय त जात े या पय त या भागास
खाडया हणतात .
उपनदी – मु य नदीला िमळणारा जो वाह िमळतो उपनदी / सहा यक नदी
हणतात .
उ व गामी वाह – नदी वाहा या िव जाणा या वाहास उ व गामी वाह
हणतात .
पज य- घन पदाथा चे वाह पा ंतर होऊन याचा यास ०.५ से.मी. िकंवा याप े ा
लहान आकाराच े सेमी यापक वि होत े याला पज य हणतात .
पठार – पठाराच े भू वैिश य े असे क त ुलनेने हा उ ंच भाग अस ून उतार ती
असतात .
१.९ वतः अ यास क ेले या ाची उ र े
(१) (अ) बरोबर
(१) (ब) चूक ,दि ण
(१) (क) बरोबर
(१) (ड) चूक,िकनारी द ेश
(१) (इ) चूक,खाडया
(१) (ई) बरोबर
(१) (उ) बरोबर
(२) (अ) खच
(२) (ब) समांतर
(२) (क) गोदावरी munotes.in
Page 33
महारा ातील म ुख भू वैिश य े , मुख
न ा आिण हवामान
33 (२) (ड) आं देश,गुजरात
(२) (इ) कोकण
(२) (ई) मराठवाडा , औरंगाबाद
(३) (अ) (१)
(३) (ब) (२)
(३) (क) (३)
(३) (ड) (१)
(३) (इ) (१)
१.१० अिधक अ यासासाठीस ंदभ ंथ
भारतातील आिथ क आिण वािण य भ ूगोल – शमा आिण
भारतचा भ ूगोल – मजीद ह स ेन
ऑ सफड कूल ॲरलास – ऑ सफड
महारा आिण ा .सवदी आिण कड े
महारा ाच े अथ शा – देशपांडे एस्.एच.
आिथ क भूगोल – जॉ स आिण
आिथ क भूगोल – ॲले झांडर
पया वरण भ ूगोल – सिवंदर िस ंग. याग प ु तक भवन , अलाहाबाद -२११००२
महारा ाचा भ ूगोल – ा.सी.डी.देशपांडे.
महारा – सवदी आिण क ेचे
महारा ाचा भ ूगोल – बी.अ णाचलम
महारा – २००६ –संतोष वा तान े
जनगणना ॲटलॉस – महारा सरकार .
महारा नकाश े – डॉ.के.आर.िदि त .
munotes.in
Page 34
34 २
मृदा आिण न ैसिग क वन पती
घटक रचना
२.१ उि य े
२.२ तावना
२.३ िवषय चचा
२.४ मृदेची या या
२.५ महारा ातील म ृदेचे गुणधम
२.६ महारा ातील म ृदेचे वग करण आिण िवतरण
२.७ महारा ातील मृदे या सम या
२.८ महारा ातील म ृदा संधारणा या प ती
२.९ नैसिग क वन पती
२.१० वनांचे काय
२.११ वनांचे वग करण
२.१२ महारा ातील वग करणा या सम या
२.१३ सारांश
२.१४ आपली गती तपासा / उजळणी
२.१५ वतः अ यास क ेले या ाची उ र े पहा
२.१६ तांि क श द व या ंचे अथ
२.१७ काय
२.१८ इतर अ यासासाठी स ंदभ ंथ
munotes.in
Page 35
मृदा आिण न ैसिग क वन पती
35 २.१ उि े
या करणा या श ेवटी त ु ही खालील उि े समजतील
मृदेची या या समजण े.
मृदेचे गुणधम मािहती क न घ ेणे.
महारा ातील म ृदेचे वग करण , िवतरण आिण सम या जाण ून घेणे.
वनाचे काय आिण महारा वनीकरणाच े वग करण , िवतरण आिण सम या
समजाव ून घेणे.
२.२ तावना -
या करणाम य े आपण म ृदेचे िविवध घटक आिण म ृदेचे भौितक ग ुणधम आिण
महारा ात म ृदे या वापराचा प रणाम होणार आह े हे अ यासणार आहोत . तसेच
महारा ातील न ैसिग क वन पतीचाही अ यास करणार आहात . याच बरोबर
महारा ात वसले या व यजीव अभयार या ंचा ही अ यास करणार आहोत .मृदा आिण
वनीकरण या स ंदभा तील सम या आिण यावरील उपाय िवचारात घ ेतले आहे.
२.३ िवषय चचा -
पृ वी या कवचा या सवा त वर या थरापास ून मृदेची िनिम ती झाली . मृदेम ये असणा या
स ि य पदाथा ला ुमस हणतात . वन पती अ नासाठी आिण ओलसर य े यासाठी म ृदा
ही एकम ेव तो आह े.मृदेचे व प व ग ुणव ा ही यात असणा या घटकावर अवल ंबून
असत े. ते मह वाच े घटक प ुढील माण े (१) मुळ खडक (२) भूरचना (३) नैसिग क
वन पती (४) हवामान
मृदेचा रंग हा काहीव ेळेस यात असणा या ओलसरपणा आिण स ि य पदाथा चे घटक
यावर ठरवला जातो . मृदेतील असणा या कणा ंचा वेगवेगळा आकार आिण म ृदेचा ोत
यां या प रणामाव न ठरवला जातो .
दुस या बाज ूस वन पती ा ज ैविविवधता तयार कर यासाठी बह मोल द ेणगीच े व प
वन पती या जाती न हो याप ूव या ंची मािहती जाण ून घेणे मह वाच े आहे. यातील
काही जाती ा आिथ क िक ंवा औषधी ीन े मह वा या आह ेत. दशल वषा पूवी
िनमा ण झाल ेली जंगलातील जाती ज ंगलतोडीम ुळे एकाच फटकाराम य े न झा या.
munotes.in
Page 36
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
36 २.४ महारा ातील म ृदा
२.४.१ तावना –
पृ वीचे एक पातळ कवचाच े थर हण ून मातीच े वण न केले जाऊ शकत े. ही जे िपकासाठी
पोषक घटक आिण पाणी प ुरिव यासाठी मह वाच े असत े.दुस या श दात सा ंगायचे लहान
खडकाच े कण िक ंवा गाळ आिण स ि य पदाथ िकंवा हय ुमस / बुरशी या ंचे एक िम ण
आहे.
मातीत हजर असल े या स ू मजीव स ि य पदाथा चे िवघटन करतात आिण याचा
प रणाम हण ून ते पदाथ पा यात िवरघळ ू शकतात . जिमनीचा कस हा मातीत उपल ध
असल ेला स ि य पदाथा वर िक ंवा हय ुमस / बुरशीवर अवल ंबून असतो . वन पतीसाठी
लागणा रे पोषक घटक घ े यास स म आह ेत. माती या िनिम तीवर अन ेक भौगोिलक
घटका ंचा माण असतो . उदा- मूळ होत े खडक , हवामान , तापमान , पज यमान ,
वन पतीच े कार , से य पदाथा चे माण आिण स ू मजीव .
रा यातील स ुमारे ९६.४% भौगोिलक े ाची ारे अनेक अंगाने झीज ती व पाची
झीज पि म घाटात जा त (५३.१%) आहे. या खालोखाल महारा ात इतर िठकाणी ह े
माण (११.५ %) कमी आढळत े.
२.५ महारा ातील म ृदेचे वग करण
महारा ातील म ृदा आिण वन पती या ंचा हवामान आिण खाका ंचा सब ंध आह े.
महारा ात ब याच िठ काणी उथळ , म यम आिण खोल अशी काळी म ृदा आढळत े. munotes.in
Page 37
मृदा आिण न ैसिग क वन पती
37 महार ातील म ृ ही अविश भ ूपृ ा खालील असल ेला बेसॉ ट खडकापास ून तयार
झाली आह े.
पठारावर र ेगुर (कापसाची काळी म ृदा ) मृदेत िचकणमाती भरप ूर लोख ंड आिण
आ ता ध न ठ ेवली जात े तथािप नाय ोजन आिण स ि य घटका ंचे माण कमी
आहे.
जे हा नदी या खो याला लाग ून परत मातीच े संचयन होऊन काळी म ृदा ही जा त
खोल व जड बनत े आिण ती म ृदा र बी िपकासाठी उपय ु ठरत े.
अिधक द ूरवर वरील म ृदेत चांगली च ुनखडी िमसळली अस ेल तर ती म ृदा खरीप
िपकासाठी उ म असत े.
पावसाळी वातावरणात कोकणात आिण स ा ी रा ंगात ब ेसॉ ट खडकापास ून
जां या खडकाची िनिम ती होत े.
महारा ातील मृदा उथळ आिण काही माणात खाल या दजा ची आह े.
२.५.१ खालील त ा महारा ातील म ृदेचे वग करण दश िवतो.
नं . मृदेचा कार देश
१. ...........
कापसाची काळी / रेगुर ------- पुणे, अहमदनगर ,
गोदावरी , कृ णा व भीमा नदीच े
खोरे
२. ............ .
जांभी मृदा .......स ा ी ट ेकडया , कोकण
र नािगरी आिण िस ंधुदुग िज ह े
३. ............. िकना यावरील वाळ ूकामय
गाळाची म ृदा ------डहाण ू, दिहसर ,
उ हासनगर , पनवेल,
कोकणिकनारप ी
४. ............. लाल –िपवळसर ता ंबडी
मृदा .......... चं पूर, भंडारा, स ा ी
ड गर रा ंगा.
५. ............. खडबडीत म ृदा .......... अजंठा, बालाघाट , पठारी द ेश
६. ............. तपिकरी ,राखाडी म ृदा .......... वधा – वैनगंगा नदीची
खोरी
७. .............. खारट दलदलीची म ृदा .......... िकनाऱप ी या खाडया
munotes.in
Page 38
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
38 २.६ महारा ातील म ृदेचे िविवध कार
(१) कापसाची काळी िक ंवा रेगुर मृदा -
स ा ी पव त रांगे या प ूव कडील असणा या खो यात आिण पथारी भागात
ामु यान े ही मृदा आढळत े.
या मृदेचा जाडसर थर ामु यान े न ां या खो यात आढळतो .
ही मृदा िविवध िज ात आढळत े. उदा – जळगाव , अमरावती , िवदभ , वधा ,
ग िदया इ .यािशवाय ही म ृदा परभणी आिण ना ंदेड िज ा या दर यान
असणा या दरीम य े आिण क ृ णा नदी या खो यात आढळत े.
द खन या पठारावर द ेशावर ही म ृदा का या ब ेसॉ ट खडकापास ून बनल ेली
आहे.
या मृदेत मॅ नेिशयम आिण लोख ंड यांचे माण अस यान े मृदेला काळा र ंग आह े.
खडका या िवदारणाम ुळे का या र ंगा या म ृदेची िनिम ती हो यास मदत होत े. उदा.
काळी िक ंवा रेगुर मृदा.
या मृदेत ुमसचे माण सवा िधक असत े.
ही मृदा अितशय स ुपीक अस ून टेकडया ं या मा यावर म ु म वाळ ू आिण दगड
या या पास ून बनल ेली आढळत े.
ही मृदा उथळ व पाची आिण या म ृदेचा थर ५० से.मी. पय त आढळतो .
ही कापसा या िपकासाठी यो य आह े हण ून ितला सव सामा यपण े कापसाची
काळी म ृदा हणतात .
वालाम ुखी या उ ेक जो या द ख न या द ेश िनिम तीसाठी कारणीभ ूत आह े तो
या मृदे या पोटासाठी आिण रचन ेसाठी कारणीभ ूत आह े.
अि नज य खडका ंचे िवधंडन होव ून याच े का या म ृदेत पा ंतर होत े.
काळी कापसाची म ृदा १०० से.मी.पे ा कमी पज या या द ेशात आढळ ून येतात.
अित जलिस ंचनाम ुळे पि म महा रा ातील काही द ेशात काळी म ृदा ही ारय ु
िकंवा (chopan) मृदा, बनलेली आह े. munotes.in
Page 39
मृदा आिण न ैसिग क वन पती
39 या म ृदेम ये कॅि सयम आिण म ॅ नेिशयम कॅब नेटचे माण जा त अस ून
नाय ोजन , पोटॅश, फॉ फ रस आिण स ि य माण कमी असत े.
ही िचकणमाती अस ून पाणी दीघ काळ धारण क न िटकव याची मता या म ृदेत
असत े. या मृदेचे एक व ैिश य े आहे क ज े हा न ैसिग करी या िचकट होत े ते हा
यातील पा याच े घटक िनघ ून जातात त े हा ती आ सत े.
या कार या म ृदेत हवा आिण पा यापास ून धूप – हो यापास ून ितकार
कर याची िनसग तः मता असत े.कारण याम य े लोहाचे माण जा त अस ून
याची रचना कणा ंनी यु असत े. या मृदेचे एक म ु य व ैिश य े िकंवा फायदा असा
क ही म ृदा आ ता धारण क शकत े. यामुळे ही म ृदा जलिस ंचनासाठी अितशय
उपयु असत े.
अित जलिस ंचन ह े या कार या म ृदेसाठी ख ूपच अपायकारक असत े कारण
मृदेतील ा र हे मृदे या वर या थरावर जमा होतात आिण म ृदेस खारवट
बनवतात . अशी म ृदा शेतासाठी िन पयोगी असत े.
महारा ातील २६.३% े हे का या म ृदेने यापल ेले आह े. (Challa
et.al.1995)
(2) Laterite Soil – जांभा कारची म ृदा –
अितउ ंचीवरील जा ंभा खडकात जा ंभी मृदा आ ढळते.
अित पावसा या व एका पाठोपाठ य े या या ओ या व कोरड ्या हवामाना या
देशात या म ृदेचा िवकास होतो .
िवदावरणाम ुळे आिण लोहाची आ लय ु पातळी ४.५-६.० दर यान ग े यामुळे ही
मृदा मुरमाड असतात .
जां या म ृदेम ये विचतच स ि य घटका ंचे माण आढळत े.
जां या मृदेचे िवतरण महाबळ े र, दि ण भागात , भीमाश ंकर या सभोवतील
भागात आिण माथ ेरान य ेथे झालेले आहे.
ही मृदा आ ंबा, काजू, फणस यासार या बागायती फळा या िपकासाठी उपय ु
असत े.
जां या खडका या खाणीत ज े हा खडक व ेगळा करताना जी म ृदा िमळत े ती
अितशय मऊ असत े. परंतु ही मृदा जे हा मोक या हव ेत उघडी पडत े ते हा ती
टणक बनत े. munotes.in
Page 40
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
40 खाणीतील या खडका या िवटा तयार होतात कोकणात जा ं या खडका या
खाणीतील खडक य ं ा या सहा यान े या या िवटा तयार करतात . याला िचरा
हणतात . या िच या ंचा उपयोग घर े आिण िक ल े बांध यासाठी क ेला जातो .
३) िकना यावरील वाळूकामय / गाळाची म ृदा
नदी या वाहा या िव बाज ूचा द ेशात िक ंवा या या जवळ या भागात जो
गळ आढळतो , यापास ून गाळाची म ृदा तयार होत े.
कोकणातील सव न ा ं या उगम हा स ा ी पव ता या पि म ेकडील उतारावर
झाला अस यान े या सव न ा पि म ेकडे कोकण िकनारप ीला लाग ून वाहत
जातात आिण अरबी सम ु ाला िमळतात . न ा सम ु ाला िजथ े िमळतात याला
न ांचे मुख हणतात . न ां या म ु य गाळाच े संयमान होत े. या म ृदेला
िकना यावरील वाळ ूकामय िक ंवा गाळाची म ृदा हणतात .
िकना यावरील वाळ ूची न ांचे झीज होऊन म ृदा तयार होत े आिण सागरी लाटा ,
भारती आिण जा त पावसाम ुळे त रत खडकाची झीज झाली क या म ृदेची
िनिम ती होत े.
या मृदेत वाळूचे आिण िचखलाच े माण जा त असत े.
ही मृदा ता ंदूळ या िपकासाठी उपय ु असत े. िशवाय नारळा या बागा आिण
आंबा, काजू या सार या फळा ंसाठीही या म ृदेचा वापर करतात .
४) लाल िपवळसर तपिकरी म ृदा
पूव महारा ात िवश ेषत: वधा आिण व ैनगंगे या खो यात िविवध कारच े खडक
आढळतात जस े क ॅनाईट सार या कठीण खडक , नीळ आिण गाळय ु खडक
यापास ून िविवध म ृदा बनल ेली असत े.
िवदभा तील वधा आिण व ैनगंगा नदी या खो यात आिण पालघर , ठाणे आिण
रायगड िज ातील स ा ी या रा ंगेतील ट ेकड्यां या मा यावर लाल -िपवळसर
तपिकरी र ंगाची म ृदा आढळत े.
िफ कट िपवळसर त े लाल र ंगाची वजनान े हलक असत े. या मृदेत वाळ ू आिण
आयन ऑ साईड च े माण जा त आह े.
ही मृदा िनकृ तीची आिण खडकाळ असत े. munotes.in
Page 41
मृदा आिण न ैसिग क वन पती
41 द खन या पठारा या पि म भागाला यािठकाणी ६०० से.मी.पे ा जा त
पावसाच े माण या िठकाणी ही म ृदा आढळत े.
या िशवाय अिज ंठा पठार , बालाघाट आिण महाद ेव ड गर रा ंगेत ही म ृदा आढळत े.
िवदा रत पदाथ प व तां या मा याव न वाहत पव त उताराव न खाली येतात.
यामुळे मृदेची थराची जाडी पि म बाज ूपे ा पूव या बाज ूस कमी असत े.
ही मृदा आ ल व पाची अस यान े मृदेत पाणी राख ून ठेव याची मता कमी
असत े.
वरील कारणाम ुळे या िपका ंना कमी माणात पा याची आव यकता असत े
तशीच िपक े या मृदेतून घेतली जातात . उदा – बाजरी , नाचणी इ .
ा कार या म ृदेत ुमसचे माण कमी अस यान े ही म ृदा अितशय िनक ृ
कारची आह े.
५) तपिकरी करडया र ंगाची म ृदा
वधा आिण व ैनगंगे या खो या ा कारची म ृदा आढळत े आिण ॅनाईट आिण
नीस खडका ं या िवभाजनाम ुळे या मृदेची िनिम ती होत े.
या मृदेत लोख ंड आिण पोट ॅशचे माण कमी असत े तर कॉब न ेटचे माण या म ृदेत
जा त आढळत े.
ही मृदा हल या ती या खा ा न उदा . बाजरी , वारी ई . या िपकासाठी सवा त
सोयी कर आह े.
६) खारट – दलदलीची म ृदा
िकनारी भागात आिण खडयात ही म ृदा आढळत े.
ही मृदा अ कधम असून िमठाच े माण जा त असत े.
महारा ातील िनमश ु क हवामाना या भागात ही म ृदा आढळत े. उदा. सांगली,
सातारा , सोलाप ूर आिण अहमदनगर िज ह े.
munotes.in
Page 42
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
42 २.७ महारा ातील म ृदे या सम या
मृदा ही एक मानवजातीसाठी सवा त मह वाची िनसगा ची देणगी आहे. तीचा वापर
काळजीप ूव क केला पािहज े. तथािप स या या पया वरणीय सम या , परीसं थाच े
दु पयोग , लोकस ं येचा िव फोट , िवकास ि य ेस तं ाचा अितर ेक, यातून िनमा ण
झाले या आह ेत मन ु य आप या इ छ े माण े जिमनीचा वापर करतो प रणामतः
ित यातील भौितक आिण रासायिनक गुण वैशी या ंचा हास होतो .
२.७.१. मृदे या ध ुपेची म ुख करण े –
(१) पा याम ुळे मृदेची धूप –
महारा ात पा याम ुळे मृदेची धूप हे मुख कारण आढळत े.
कमी कालावधीम य े जा त पाऊस ा द ेशात होतो अशा भागात ही सम या
जा त जाणवत े िशवाय वन पती चा अभाव आिण चढउतार असल े या भूरचने या
अभावाम ुळे मृदेची धूप वेगाने होते.
सुमारे १९८ लाख ह े टर एक ूण हास झाल ेले जिमनीच े े अस ून याप ैक सुमारे
१७६ लाख ह े टर े पा याम ुळे िझजल ेली म ृदा, उरलेली १६ लाख ह े टर
े ातील वना ंचा हास हा खारट पा या या भावाम ुळे पा याचा अितर ेक वापर
इ. कारणा ंमुळे झालेला आह े.
(२) सागरी लाटाचा भाव
महारा ाला िकनारी द ेश लाभ यान े िकना यालगत या जिमनीचा िक ंवा मृदेचा हास
ही सागरी लाटा ंमुळे व खा या पा याम ुळे झाला आह े.
(३) ारता
ारता व अ कधम म ुळे महारा ातील श ेती िवभागाची अ ंदाजान ुसार स ुमारे ५३४
हे टर जमीन ही ारय ु बनली आह े.
उप हीय आकड ेवारीव न अस े िदसून येते क रायगड , को हाप ूर, सांगली आिण
ठाणे िज ात खा या पा याम ुळे प रणाम झाल ेली ४५५३२ हे टर जमीन
अि त वात आह े.
(४) पोषक घटकाची जा त कमतरता
भारतातील इतर रा याप े ा महारा ात म ृदेत असणार े पोषक घटका ंचे जा त
कमतरता आह े.मृदेत फॉ फरस (P), पोटॅिशयम (K), आिण नाय ोजन (N) या munotes.in
Page 43
मृदा आिण न ैसिग क वन पती
43 घटका ंचा अभाव जाणवतो याच े मुख कारण हणज े शेतक या ंनी पावसात श ेतात
अितशय कमी माणात खता ंचा वापर क ेला.
(५) जलिस ंचनासाठी पा याचा अितर ेक वापर -
जिमनीम य े जलिस ंचनासाठी पा याचा अितर ेक उपयोग क े याने मृदेत ारत ेचे
माण वाढत े. उदा.को हाप ूर या भागात साखर कारखा या या थानाम ुळे
शेतक या ंनी मोठया माणात ऊसाची लागवड क ेली. ऊस ह े असे पीक आह े क या
िपकला जा त पा याची गरज असत े. तथािप , शेतात पाणी साठ ून रािह यास
ारयु होत े.
वृ तोड - नीस खडका ं या िवभाजनाम ुळे या म ृदेची िनिम ती होत े. वन पतीची म ुळे
मृदेचे कण ध न ठ ेवतात याम ुळे मृदेचे झीज ेपासून संर ण होत े परंतु वृ तोडीम ुळे
मृदेचे झीजेचे माण वाढल े आहे.
वाळव ंटीकरण - जसे वाळव ंट पसरल ेले असत े तशीच ि थती रा यात िदस ून येते
कारण मानवाच े िनसगा वर होणार े अित मण /प रणाम िक ंवा हवामानात बदल होत
असतात यालाच वाळव ंटीकरण हणतात .
शेतीचा अितर ेक पणा
खतांचा अितर ेक वापर आिण अस ंतुलन
शेतीतून िपक काढ याची च ुक ची प त
यािशवाय इतर घटका ंम ये वाढत े नागरीकरण , कारखानदारीचा िव तार / वाढ,
ामीण आिण शहरी थला ंतर, हवाई अडया ंचा िवकास , र ते, बंदरे, पय टन थळ े
इ. शेत जमीन द ुसया या ह ीत िशर यास जबाबदार घटक आह ेत.
खाणीतील टाकाऊ पदाथा मुळे पि म घाटातील जमी न अितशय बािधत झाल ेली
आहे.
२.७.२.अनुमान / िन कष
रा ीय म ृदा सव ण य ुरो आिण जिमनीची िविनयोग (NBSSLP) यां या
सव णान ुसार महारा ातील स ुमारे ९४ ट के जमीन जल िवदारण वण आह े.
पा याम ुळे होणार े वरील थरा या िवदारणाम ुळे सुमारे वािष क ७७५ दशल टन मती
वाह न जात े व प रणामतः ामीण अथ यव थ ेवर वाईट प रणाम होतो . munotes.in
Page 44
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
44 एका पाहणीत अस े िदसून आल े क , पि म घाटातील ८६ ट केह न अिधक जमीन
आिण कोकण िकनारप ीतील ७५ ट के जमीन िवदारणाम ुळे खूप भािवत झाल ेली
आहे व याचा प रणाम हण ून वािष क २०-४० टन / हे टर माती वाह न जात े.
२.८ मृदा संधारण
मृदा स ंधारण – मृदेची ध ूप िकंवा अितर ेक वापर, आ लता , ारीकरण िक ंवा
रासायिनक स ंसग हाय कारणाम ुळे मृदे या ध ूप िकंवा सुपीकता कमी हो यापास ून
मृदा संधारण हा एक ितब ंधक उपाय आह े.
वनीकरण – वनाखाली े वाढव याचा हा एक म ृदा संधारण कर यासाठी उ म
माग आहे. वनीकरणाम ुळे जिमनीतील झाडा ं या म ुळासह माती एकदम घ ध न
ठेवली जात े.
शेतीसाठी शा य ु प ती – जिमनीची झीज रोख यासाठी तस ेच अव ै ािनक
शेतीमुळे होणार े नुकसान टाळ यासाठी conto ur शेती ही व ै ािनक शेती ब याच
िठकाणी वापरली जात े.
शेतीतील पीक प दतीम य े बदल – आपण आपली मौ यवान म ृदा शेती या पीक
प ती म य े बदल क न वाचव ू शकतो .
संधारणासाठी गवताचा उपयोग - मृदा स ंधारणासाठी तस ेच जिमनीची झीज
रोख यासाठी उतारावर गवताची लागवड क े यास फायदा होतो .उतरला ३ फूट
ंदीचा नाला खोद ून मृदेची झीज रोखता य ेते या ना याम य े गवताची लागवड
क न म ृदेचेकण वाहन था ंब यास मदत होत े.तसेच पा याची वहन मता कमी होत े.
पया याने मृदेची झीज कमी होत े.
उतारावरील खड ्डे – टेकडी या उताराला अन ुस न अस े खड्डे खणल े जातात .
या िठकाणी द ेखील मृदा कणा ंचे वहन व पा याची गती रोखली जात े. उताराला
समांतर अस े खड्डे खणून मातीची झीज रोखली जात े.
ओहाळा ंवर िनय ं ण – ओसाड उतारावर ओहोळ िनमा ण होतात क ज े मृदे या
झीजेसाठी जबाबदार असतात . ड गर उतारावर लागवड क े यास गवताची म ुळे मृदा
कण रोख ून धरतात व याम ुळे मृदेची झीज होत नाही .
गवता ंची लागवड – गवताची वाढ जलद गतीन े होत अस याम ुळे आिण त े सव
पसरत अस यान े उताराव न गवताची लागवड क े यास म ृदेची झीज रोखली जात े.
न ा व लहान वाह लागत व ृ लागवड – करंज, साग, बांबू, अजु न इ. वृ ांची
लागवड जर न ा व लहा न वाहा या काठी क ेली टर म ृदेची झीज रोखली जात े. munotes.in
Page 45
मृदा आिण न ैसिग क वन पती
45 पाय या / उतार – टेकडया ंचे उतार पाय या पाय या रचन ेमुळे तयार होतात .अशी
रचना व ृ लागवडीसाठी वापरली जात े. मृदा संधारण व पा याच े िझरपण े यासाठी
उतारावरील पाय या ंचा उपयोग होतो .
महारा सरकारची भ ूिमका – शेतक या ंना पीक प ती , बी-िबयाण े, जलस ंधारण
मृदा संधारण इ . बाबतीत महारा सरकार मोलाच े माग दश न करत े. सवलती या
दारात व ृ ांची रोप े, वाटली जातात .शेतक या ंना या सवलतीचा फायदा घ े यासाठी
माग दश न केले जाते.
२.९ ,महारा ातील न ैसिग क वन पती
२.९.१ तावना -
मानवा या क याणासाठी अन ेक घटका ंम ये वनांची भ ूिमका ही मह वाची असत े.
आपणास मािहत आह े क वन े ही एक प ृ वीवरील अितशय मह वाची न ैसिगक स ंप ी
आहे. पृ वी या एक ूण े ापैक १/३ भाग वना ंनी यापल ेला आह े. भारतात एक ूण
भौगोिलक े ापैक ०२ ट के े स या वनाखाली आह े. (२००९ आकड ेवारीन ुसार)
तसेच भारतात ६, ९०, ८९९ चौ.िकमी े वना ंनी यापल ेले आहे.
२.९.२.वनाच े काय -
मानव आिण िनसग या दोघा ं या फाय ासाठी वनाच े काय हे िचरंतन ठ ेव यासाठी
वने काय करतात .
वने ही फ लाक ूड पुरव या चे काम करत नाही तर म ृदा, पाणी आिण हवामान
यां यापास ून सुरि त ठ ेव यासाठी मह वाची भ ूिमका पार पाडतात तस ेच वन पती
आिण ाणी जीवन स ुरि त ठ ेव यासाठी वनाच े काय मह वाच े आहे.
मानवी जीवना या मनोर ंजन आिण आरामासाठी वन े आव यक आह ेत.
२.९.३. महारा ाती ल वन े -
महारा रा यात १/५ पे ा कमी वना छादन आह े ामु यान े पि म घाटा या
या या आड या रा ंगेत उ र ेकडील सातप ुडा रा ंग आिण प ूव कडील च ं पुर या
भागात ही वन े मया िदत व पाची आढळतात . िकनारप ी या आिण श ेजारील
स ा ी पव ता या उतारावर भरपूर माणात अितउ ंच झाडासिहत र ंगीबेरंगी झुडुपे
आिण आ ंबा नारळाची झाड े आढळतात .
सागवानी लाक ूड, बांबू (कडक ),सडा (रंगकामासाठी ) आिण इतर कारची लाक ूड
या कारच े उ प न वनात ून काढल े जाते. munotes.in
Page 46
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
46 महारा ातील उ ंचावरील कमी पावसा या द ेशात काट ेरी स हाना कार ची
वन पती आढळत े.
महारा ातील उ ंचावरील पथारी द ेशात जा त पाऊस आिण म यम कारच े
तापमान आढळत े.
या द ेशात उपो ण किटब ंधीय वन पती आढळतात . उदा. बांबू, आिण आ ंबा.
िनमश ु क द ेशात ज ंगली खज ूर आढळतो . दलदली या आिण िकना याला लाग ून
असल े या खाडीत खारफ ुटी वन पती आढळतात .
महारा ातील रा ीय उ ानात िविवध कारचा वन पती या जाती मोठया
माणावर आढळतात . उदा. जांभूळ, पळस, िससम , धावडा , कलम , ऎन, िबजा,
िशरीष , आंबा, आवळा , मोहा, जांभूळ, गुलमोहर आिण इतर वन पती .
महारा ातील व यजीवा ंम ये वाघ ,िबबटे,रानगव े आिण कालवीटा या भरप ूर
जाती , यांचा समाव ेश होतो . सव साधारणपण े पटया – पटयाचा तरस आिण
अ वल े आढळतात . िविवध कारची माकड े, साप, बदक आिण इतर ख ेळणार े प ी,
देशी मोर आढळतात . अनेक ाणी रा या या रा ीय उ ानात पाहता य ेतील. उदा.
ताडोबा , िचखलदरा आ िण संजय गा ंधी रा ीय उ ान बोरीवली .
२.१० नैसिग क वन पतीच े वग करण आिण िवतरण –
(१) उ ण किटब ंधीय सदाहरीत वन े -
या द ेशात २०० सेमी प े ा जा त पज यमान असत े या द ेशात उ ण
कटीब ंिधत सदाहरीत वन े आढळतात . िवशेषतः स ा ी पव त रांगाचे माथे,
महाबळ े र आिण स ा ी या पि म उताराला लाग ून आज ूबाजू या द ेशात या
वन पती आढळतात . उदा. बांबू, वेत या सह िववध कार या उ ंच वन पती .
(२) उ ण कटीब ंधीय िनम -सदाहरीत वन े -
या कार या वन पती १६० ते २०० सेमी पावसा या द ेशात आढळतात .या
वनाम य े पानझडी आिण सदाहरीत कार या वन पती य ेथे आढळतात .
(३) उ ण कटीब ंधीय मा स ून वन े / आ पानझडी वन े -
१२० ते १६० सेमी पावसा या द ेशात वन े आढळतात .
या वना ंम ये जून ते स ट बर या मिह यात मा स ून या काळात जा त पाऊस
पडतो . प रणामी वनाम य े चार मिहना ा मु यान े पा याची उपल धता होते. munotes.in
Page 47
मृदा आिण न ैसिग क वन पती
47 पानझडी कार याही वन पती य ेथे आढळतात .
या वन पतीची पान े िडस बर आिण जान ेवारी मिह यात गळतात / झडतात आिण
मा सूनचे आगमन झाल े क झाडा ंना नवीन पालवीची वाढ हो यास स ु वात होत े.
या कारची वन े िवदभ , चं पूर, उ र कोक णातील ट ेकडया , महादेव ड गर , ह र ं
ड गर आिण सातमाळ या िठकाणी आढळतात .
या वनात ून उपय ु आिण मौ यवान वन पती आढळतात . उदा- सागवान ,
भारतीय रोजव ूड, Dalbergia, Latifolia, Crenulata.
(४) समशीतो ण सदाहरीत वन े -
थंड हवामान ि थती ज ेथे १०० से.मी. पे ा जा त पाऊस या द ेशात होतो , तेथे
सदर या वन पती आढळतात .
या कारची वन े महाबळ े र या उ ंच मा यावर , पांचगणी आिण गािवल गड या
देशात ही वन पती आढळतात .
वन पती उदा – आंबा, जांभूळ , िहरडा , बेहडा आिण अ ंजन इ . या कार या
वन पती या कारात आढळतात .
(५) शु क पानझडी वन े -
या कारची वन े ८० ते १२० से.मी.पावसा या दर यान या द ेशात आढळतात .
िवशेषतः ध ुळे िज ातील सातप ुडा रा ंगाम य े आिण उ ंचीवरील भागात ही
आढळतात .
पावसा यात या वन पती िहर यागार िदसतात तर िहवा यात बोड या िक ंवा
वन पतीची पान े पूण झाडल ेली असतात .
(६) काटेरी वन े -
८० से.मी. पे ा कमी पावसा या द ेशात ही वन े आढळतात .
काटेरी वन पतीसह उ ंच गवत आिण झ ुडपे ामु यान े या वनात आढळतात . उदा
.खैर, जांभूळ, िलंब.
munotes.in
Page 48
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
48 (७) खारफ ुटीची वन े -
ही वन े िकनारप ी या भागात िवश ेषतः भरती ओहोटया ं या ेत या वन पती
आढळतात . (जा त आिण कमी भरती या दर यान )
समु ातील खाऱट पा यावर या वन पतीच े जीवन अवल ंबून असत े.
या वन पतीची वाढ दलदली या भागात होत े.काही वन पतीची म ुळे वर या िदश ेने
वाढताना िदसतात आिण म ुळे झाडा या भोवती िवख ुरले या व पात िदसतात .
हाता या बोटा माण े िदसणारी म ुळे ही बसन करणारी म ुळे असे समजल े जाते.
िकनारी भाग स ुरि त ठ ेव यासाठी सागरी लाटापास ून होणारी झीज कमी
कर यासाठी खारफ ुटीची वन े उपय ु असतात .
यािशवाय िकनारी द ेशात ज ैविविवधता स ुरि त ठ ेव यासाठी याची मदत होत े.
या कारची वन े बोड , डहाण ू आिण म ुंबई जवळील ठा या या खाडीत आह ेत.
२.११ रा ीय उ ान े आिण व यजीव अभयार य े
वन पती आिण ाणी या ं या िविवधत ेब ल महारा ाची भ ूमी ीम ंत आह े.
पि म घाटातील सदाहरीत वनापास ून ते िवदभा तील पानझडी वनापय त य ेक
भागाला वैिश यप ूण नैसिग क स दय बहाल क ेल आह े.
वाघासाठी राखीव असल े या जस े क ताडोबा ,मेळघाट प च आिण स ा ी िवचार
करता या अभयार यात एक कारचा म ुकुट बहाल क ेला आह े.
वा , िबबटे आिण ज ंगली क ु ा हे ाणी ताडोबा अ ंधेरी वाघासाठी राखीव
अभयार य े असल ेले आढळ ते. नागिझरा मधील िनलाय सरोवर आिण चा ंदीिथसा
टॉवर ह े सारख ेच िस आह ेत.
२.११.१. महारा रा यात सहा रा ीय उ ान े ४७ व यजीव अभयार य े आिण
संधारणासाठी ४ राखीव भाग
munotes.in
Page 49
मृदा आिण न ैसिग क वन पती
49 महारा ातील रा ीय उ ान े
रा ीय उ ान े थापना वष े
(चौ.िक.मी.) िज ह े १ चांदोली २००४ ३१८ सांगली २ गुगामल १९८७ ३६१ अमरावती
३ बेळगाव - १३४ भंडारा
४ ताडोबा १९९५ ६२५ चं पूर
५ संजय गा ंधी रा ीय उ ान १९६९ १०४ मुंबई
६ प च - २५७ नागपूर
२.११.२ रा ीय उ ान े आिण अभयार य े यांची वैिश य े / गुणधम
रा ीय उ ान े आिण अभयार य े ही वन पती आिण ाणी या ं या मोठया माणावर
दुिम ळ जातीच े घर आह े.
येक वष द ेशी आिण परद ेशी पय टकांना आकिष त कर यासाठी रा य सरकार
रा ीय उ ान े आिण अभयार य े ही न ेहमी स ुरि त ठ ेवणे आिण दजा सुधार या चा
य न करीत असत े.
आधुिनक सोयी जस े क जीपमध ून सवारी , रा ी या व ेळी सफारी , ंथालय आिण
क ा य सोयी , आरामदायी िनवास यव था आिण प ुरेशा माणात वाहत ूक
नावाप ुरते आकार भ न रा ीय उ ान े आिण अभयार य े या िठकाणी उपल ध
असतात . बह तांशी अभयार य े आिण उ ान े या या जवळ स न , शांत स दया सह
सरोवर े असतात .
रा ीय उ ान े आिण अभयार य े यांना वेगळाच आकार िदल ेला असतो क याम ुळे
यातून अन ेक फायद े िमळतात . उ ान े आिण अभयार य े यांचा मु य उ ेश असा
आहे क व यजीवा ं या स ंवध नासाठी स ुरि त न ैसिग क पया वरणाचा प ुरवठा करण े
होय.
वाघांची अर य े झपाटयान े कमी होत आ हे. यानुसार महा रा ातील िववध िज ात
वाघां या स ंवध नासाठी अभयार याचा िवकास होण े गरजेचे आहे.
munotes.in
Page 50
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
50 २.१२ महारा ाती ल म ुख व यजीव अभयार य े
(१) अनेर धरण व यजीव अभयार य े -
महारा ा तील ध ुळे िज ातील िशरप ूर ताल ु यात या अभयार याच े थान आह े.
धुळे िज ातील िशरप ूर ताल ु यातील सातप ुडा रा ंगे या न ैऋ य बाज ूस हे
अभयार य वसल ेले आहे.
अनेर धरण अभयार यातील ाणी जीवन -
हे अभयार य व यजीव या बाबतीत अितशय सम ृ आह े. या अभयार या ची पूव ची
ि थती प ु हा ा कर यासाठी स या य न करीत आह े.
सव साधारण ाणी – याम य े भेकर, िचंकारा, ससे, साळ दर व रानमा ंजरे यांचा
समाव ेश होतो .
सव साधारण सरपटणार े ाणी – घोरपड ही या अभयार यातील एक सव साधारण
सरपटणारा ाणी आह े
थला ंत रत ाणी – तरस, को ह े, लांडगे, रानडु कर ह े थला ंतर करणार े ाणी
आहेत.
सव साधारण घरट े क न राहणार े प ी – या म य े िततर , बगळे, ग ड, घुबडे यांचा
समाव ेश होतो .
थला ंतर करणार े िविवध प ी – बदक, बगळे, पा यात पोहणार े प ी या ंचा समव ेश होतो .
(२) भामरागड व यजीव अभयार य –
थान – महारा ा या िवदभ देशातील च ं पूर िज ात ह े अभयार य वसल ेले
आहे.
या अभयार याचा जा तीत जा त हा घनदाट ज ंगलांनी यापल ेला अस ून गवताच े
लहान लहान प े हे संपूण सुरि त भागात िवख ुरलेले आहेत.
या िठकाणी स ु ा पाणथळ े आढळ ून येते.याम य े ामु यान े पामालगौतम आिण
पाल कोटा या न ा ंचा समाव ेश होतो . या न ा स ुरि त भागात ून वाहतात .
munotes.in
Page 51
मृदा आिण न ैसिग क वन पती
51 ाणी जीवन
भामरागड व यजीव अभयार यात ह े िववध कारच े व य ाणी आह ेत.
िबबटया , रानडु कर आिण स ु त अ वल ह े माणसाला धोका िन मा ण करणार े
ाणी या अभयार यात आढळतात .
या िशवाय इतर ा याम य े भेकर, िन या र ंगाचा वळ ू, ससा, मुंगुस, मोर आिण
खार या अभयार यात आढळतात .
(३) भीमाश ंकर व यजीव अभयार य :
थान – महारा ातील पि म घाटा या उ र भागात या अभयार याच े थान
आहे.
पुणे, ठाणे आिण रायगड या तीन िज ात पसरल ेले आहे.
या भागात उगम पावल े या क ृ णा नदी या भीमा आिण घोड म ुख उपन ा या
अभयार यात ून वाहतात .
वन पती आिण ाणी जीवन या ं या एक ीकरणात ून एक भ य द ेखावा या न ा या
खो यात पहावयास िमळतो .
ाणी जीवन –
पूव पासून या या अभयार यात िविवध कारची झाड े असून हे अभयार य ाणी
जीवनासाठी सम ृ आह े.
िचता, भेकर, सांबर, रानडु कर,वानर आिण तरस ह े िहं ाणी या अभयार यात
आढळत े.
प यांम ये मलबारी राखी धन ेश, सातभाई , मलबार िशवब त ूर ,ह रयाल ,
का या र ंगाचा ग ड, राखी रानक बडी आिण इतर ही प ी या अभयार यात
आढळतात .
जसे क स ै याची त ुकडी असत े तशा कार े मोठया माणात फ ुलपाखर े या
अभयार यात पहावयास िमळतात . यािशवाय श ेक ही एक सवा त मोठी
झाडावरील खार अस ून याची ला ंबी ३ फूट आह े आिण श ेक या अभार यात
सव आढ ळते.
munotes.in
Page 52
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
52 (४) बोर व य जीवन अभयार य -
महारा ातील िवदभा तील वधा मधील िह ंगणी यािठकाणी ह े बोर व यजीव
अभयार य वसल ेले आहे.
या अभयार याम य े ३२३७ हे टर राखीव ज ंगल २२१३ हे टर स ुरि त ज ंगल
आिण ६६० हे टर अवग त ज ंगलाचा समाव ेश होतो .
असं य गाव े या अभयार या भोवती असल ेले िदसतात .
व यजीवन –
वाघ, िबब या , वाघ, गवा, िन या र ंगाचा वळ ू, िच ळ , सांबर, मोर, भेक ,
िचंकारा, माकड े, रानडु करे, अ वल े आिण रानटी क ु ी हे िहं ाणी या
अभयार यात आढळतात .
(५) चापराळ व यजीव अभयार य -
थान – महारा ातील िवदभ भागातील च ं पूर िज ात ह े अभयार य वसल ेले आहे.
या अभयार याचा जा तीत जा त भाग हा घनदाट ज ंगलान े हणज ेच वन पतीन े
यापल ेले आहे. िशवाय छोटी छोटी गवताच े प े. संपूण सुरि त भागात याच े िवतरण
झालेले आढळत े.
ाणी जीवन –
चापराळ व यजीव अभयार य ह े एक िविवध कार या िह ं ा ा या ंचे माहेर घर आह े.
धो याच े ाणी – २३ स तन ा या या जातीची न द या अभयार यात झाल ेली अस ून
यापैक ४ स तन ा या ं या जाती धोकादायक ि थतीत आह ेत. या हणज े वाघ,
िबबटया , जंगली मा ंजर, अ वल , रानटी क ु ा होय.
धोकादायक प या ं या जाती – १३१ प यां या जाती या अभयार यातील स ुरि त
भागात आढळतात याप ैक ती प या या जाती ा धो यात असल ेला आढळतात .
धोकादायक सरपटणार े ाणी – सरपटणा या ा या ंचे दोन जाती ा धो यात आह ेत
या हणज े अजगर आिण सरडा हा होय .
काळा बोकड , रानडु कर, िटप या ंचे हरण , सांबर, भेकर, नीळ वळ ू, वानर, को हा ,
मुंगुस, मोर, रान क बडा आिण उडणारी खार या सार या इतर ा या ंचा समाव ेश या
अभयार यात आह े.
munotes.in
Page 53
मृदा आिण न ैसिग क वन पती
53 (६) िचखलदरा व यजीव अभयार य -
िवदभा तील अमरावती िज ात िचखलदरा व यजी व अभयार य वसल ेले आहे.
िवदभा तील अस े एक थ ंड हव ेचे िठकाण आह े क त ेथे भरप ूर माणात व यजीवन
पाह यासारखी य े, सरोवर े आिण धबधब े पहावयास िमळतात .
ाणी जीवन –
िबबटया , वाघ, अ वल , सांबर, आिण रानड ु कर या सारख े ाणी या अभयार यात
आढळतात . िशवाय रानटी क ु े सु ा या ज ंगलात आढळतात .
धाकना – कोळकाज रा ीय उ ानातील िस असल ेले मेळघाट वा क पात स ुमारे
८२ वाघांचे नैसिग क व ती क आह े.
(७) दाजीप ुर गवा अभयार य -
थान – को हाप ूर आिण िस ंधुदुग िज ा ं या सीम ेवर आिण राधानगरी धरणातील
जलाशया या श ेजारी दाजीप ुर गवा अभयार य वसल ेले आहे.
खडबडीत पव त आिण घनदाट ज ंगलात प ु कळ िह ं ाणी ा ज ंगलात आढळतात .
हे अभयार य प ूण पणे मानवी व ती थानापास ून दूर आह े.
ाणी जीवन –
गवा, जंगली हरीण , िच ळ , गवा इ . ाणी आढळतात .
यािशवाय क प िह ं ाणी आिण प ी स ु ा येथे आढळतात .
(८) मेळघाट वा –
थान – सातप ुडा ट ेकडया या रा ंगेतील अमरावती िज ातील िचखलदरा आिण
धारणी ताल ु यात म ेळघाट वा क पाच े थान आह े.
मेळघाट वा क पाची थापना १९७४ म ये झाली .या वा क पा या स ंचालक
मंडळान े मेळघाट या काया ची सु वात २२ फे ुवारी १९७४ पासून केली.
महारा ातील श ेवटचा अि त वात असल ेला वा क प हण ून गणला जातो . या
देशातील वन पती आिण ाणी या ंचे मह व जाण ून पया वरणीय ्या ५ स ट बर
१९७५ रोजी म ेळघाट वा क पाची अभयार य हण ून िनवड झाली .
ाणी जीवन
िहं स तन ाणी – हे अभयार य िह ं स तन ा या ंनी सम ृ आह े. याम य े वाघ,
िबबट्या वाघ , अ वल , रानटी क ु ा, को हा , तरस, चौिसगा सा ंबर (पृ वीवरील मोठ े munotes.in
Page 54
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
54 हरीण), गौर, भेकर, रॅटेल, खार, िच ळ (हरणाचा कार), िनलगाय , रानडु कर, वानर,
माकड आिण म ॅ यू यांचा समाव ेश होतो .
९) जायकवाडी प ी अभयार य –
थान – मराठवाड ्यातील और ंगावाद आिण अहमदनगर िज ात जायकवाडी
प ी अभयार य वसल ेले आहे.
या अभयार यात नाथसागर सरोवर अि त वात आह े. यामुळे सभोवतालचा भाग
जलचर वन पती आिण ाणी या ीन े समृ आह े.
ाणी जीवन
प ी – या अभयार याम य े थािनक व थला ंत रत प या ं या अस ं य जाती
आढळतात .
जवळजवळ २०० प यां या जाती या भागात आढळतात . याम य े ७० पे ा
जा त थला ंत रत प ी . यापैक आ ंतररा ी य थला ंतर करणा या म ुख ४५
जाती आह ेत.
थला ंत रत प ी – ौच, रोिहत , ा हणी बदक , पोचाड े बदक , थापट्या, मालग ुजा
थला ंत रत प या ंम ये समाव ेश होतो .
थािनक प या ंनी ही जागा वसती थान हण ून िनवडली .
१०) िजजामाता ाणी उ ान –
मुंबई मधील भायखळा या भागात ह े िजजामाता ाणी उ ान आह े.
१८६१ म ये राणी िजजामाता उ ान / ि ह टो रया गाड नची रचना म ुंबई ाणी
सं हालय म य े झाली .
या बाह ेत अन ेक जुने वृ आह ेत.
ाणी जवान
या राणी या बाग ेत ब याच द ुिम ळ आिण धोकादायक ा या ं या प या ं या जाती
आढळतात .
मुंबई या म यवत बाज ूस; भायखळा य ेथे ४८ एकराम य े हे उ ान िव ताराल े ले
आहे.
munotes.in
Page 55
मृदा आिण न ैसिग क वन पती
55 ११) कळस ुबाई – ह र ं गड व य ाणी अभयार य
अहमदनगर िज ातील अकोल े ताल ु यातील असणा या कळस ुबाई पास ून ते
ह र ं गडपय त ा अभयार याचा िव तार आह े.
हा भाग हणज े एक कारची स ा ी पव त रांगच आह े.
महारा रा यातील पि म घाटावरील कळस ुबाई ह े एक उ ंच िशखर (१६४६ मी.)
आहे.
कळस ुबाई अभयार य ह े खडबडीत ट ेकड्यां या भागात वसल े अस यान े
िगया रोहण करणा यासाठी स ुलभते या ीकोनात ून कठीण आहे.
ाणी जीवन
स तन ाणी , सरपटणार े ाणी आिण िविवध कार पय टकांसाठी आढळतात .
स तन ाणी – िबबटा , रानटी मा ंजर, मुंगुस, तरस, लांडगा, को हा , रानडु कर,
भेकर, सांबर, ससा आिण वटवाघ ूळ इ. स तन ाणी आढळतात .
सव ा या ंम ये शेक आिण साळ दर हे ाणी आकष क वाटतात .
सरपटणार े ाणी - मॉिनटर सरडा , सरडा , Funthroated सरडा , कासळ आिण
सापाच े अनेक जाती या अभयार यात आढळतात .
प ी – टेकडीवरील गवतावरील सव साधारण प ी आढळतात .
पा यातील प याम य े बगळा , काळा शरारी , ससाणा बगळा , पाणकावळा , पाण
क बडी इ. प ी आढळतात .
१२) कना ळा प ी अभयार य –
थान – कोकण द ेशातील रायगड िज ातील पनव ेल ताल ु यात कना ळा प ी
अभयार य वसल ेले आहे.
पेठ आिण पनव ेल शहरा या दर यान असल े या कना टक िक या या पाय याशी
हे अभयार य आह े.
हे अभयार य सम ु सपा टीपास ून २५ मी. उंचीवर आह े. तर िक ला सम ु
सपाटीपास ून ३७० मीटर उ ंचीवर आह े.
munotes.in
Page 56
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
56 ाणी जीवन
प ी जीवन – िविवध कारच े थािनक आिण थला ंत रत प ी या ंचे नैसिग क
व ती थान अभयार यात आह े.
सुमारे १५० थािनक प या ंचे जाती आिण ३७ थला ंत रत प या ंचा जाती
असून थला ंत रत प ी िहवा यात अभयार यात भ ेटी देतात.
पावसा यात वग य नत क, शामा िकलिबल करणारा क ृ णधवल प ी , दयाळ ,
मलबार िशटी करणारा कल ूर इ. प ी अस ून मंजुळ आवाजात गाणार े आढळतात .
इतर कार या प याम य े लाल ब ुडाचा ब ुलबुल, धनेर, मैना प ी आढळतात .
कना टका प ी अभयार यात राखी गोम ेट आिण स ुतार प ी ह े दोन द ुिम ळ प ी य ेथे
पहावयास िमळतात .
(१३) काटेपुणा अभयार य –
थान – िवदभा तील अकोला िज ात अभयार याच े थान आह े.
हे अभयार य अको या या श ेजारी अस ून मु यत: काटेपुणा जला शया या पाणलोट
भागाम ुळे बह ता ंश पा यातील प ी आकिष ले जातात .
ाणी जीवन –
ाणी - हे अभयार य चारिश ंगी, सांबर, आिण भ ेकर साठी िस आह े.
इतर ा या ंम ये काला बोकड , लांडगा, तरस, रानडु कर, नील गाई , ससा, रानटी
मांजर, माकड इ . ाणी अभयार यात आढळता त.
प ी – सामा य गवतावरील आिण पानथळी भागात अन ेक प या ं या जाती
पहावयास िमळतात .
लांडोर हा सव सामा य प ी पय टकांनी िटपला आह े.
(१४) कोयना व य ाणी अभयार य –
थान – पि म महारा ातील सातारा िज ात ह े अभयार य वसल े आ ह े. या
अभयार यात कोयना धरणा या प ूव कडील व पि म ेकडील धरण े ाचा समाव ेश
आहे. या धरणावर एक म ुख जलिव ुत क प िनमा ण कर यात आला आह े.
िशवसागर जलाशयाचा साठा व पि म ेकडील उताराचा घाट याम ुळे या
अभयार यास आढळत े.
या संरि त े ाला लाग ुनच चा ंदोली अभयार य आढ ळते. munotes.in
Page 57
मृदा आिण न ैसिग क वन पती
57 दि ण बाज ूस या अभयार याला राधानगरी व य ाणी अभयार यान े वेढलेले आहे.
ाणी जीवन –
ाणी – वाघ, िबबटया , वाघ, अ वल , सांबर, भेकर, शेक , पाणमा ंजर, वानर,
अजगर आिण को ा ह े ाणी या अभयार यात आढळतात .
प ी – तपिकरी टोपीचा स ुतार, लांब शेपटीचा रा तवा आिण िनलपरी ह े प ी या
अभयार यात आढळतात .
पि म घाटा या इतर भागात ह े प ी अितशय द ुिम ळ व पात आढळतात .
(१५) मालवण सागरी अभयार य
थान – महारा ातील मालवण य ेथे फ सागरी अभयार य अस ून कोकण
देशातील िस ंधुदुग िज ातील मालवण ताल ु यात या अभयार याच े थान आह े.
वाळ आिण सागरी जीवासाठी ह े अभयार य सम ृ आह े.
मालवण सम ु िकनार सोन ेरी वाळ ू आिण स ु या बागा या ह े िनसग र य य तयार
झाले असून ती एक पय टकां या डो याला म ेजवानी आह े.
(१६) नागिझरा व य ाणी अभयार य –
थान – िवदभा तील भंडारा िज ात भ ंडारा वन िवभागा या ितरोरा र जला लाग ून
नागिझरा व य ाणी अभयार याच े थान आह े.
हे अभयार य िनसगा या क ुशीत दडल े असून सभोवताली उ क ृ िनसग स दय आहे.
अभयार या या सीम ेत आत लहान तळ े / सरोवरासह ट ेकडया ंचा समाव ेश या
अभयार यात हो तो. व य ा या ंना वष भर सरोवरात ून पाणी प ुरेल याची खा ी द ेता
येत नाही . परंतु मोठया िदमाखात भ ू यांचे स दया ची उंची वाढव यास ह े सरोवर
देखील त ेवढेच मह वाच े आहे.
ाणी जीवन –
िविवध कारच े प ी आिण ाणी या ं यासाठी या भागाची – आदश ि थती वनामाफ त
पुरिवली जात े. munotes.in
Page 58
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
58 ाणी – वाघ, िबबटया , वाघ, िबबटे, गवे, अ वल े, सांबर, चार िश ंगाचे सांसर, िनळा
वळू, भेकर, िठबके असल ेले मांजर, को ह े, रानटी मा ंजरे, िबब या ंचा तरस आिण
ससा इ ाणी या अभयार यात आढळतात .
प ी राखी , रानक बडी इ . सामा यपण े या अभयार या म ये िदसतात .
३४ स तन ा या या जाती ,१६६ प यां या जाती , ३६ सरपटणा या ा या ं या
जाती आिण भरप ूर माणात माशा ं या जाती या ंची व ती थान े या अभयार यात
आढळतात .
भेकर ा या ंचा समाव ेश या अभयार यात होतो िशवाय अस ं य िकटक आिण
मा या ं या / मुं यां या जाती टर ४३ फुलपाखरा ं या जाती या अभयार यात
आढळतात .
(१७) नांदूर मधम े र प ी अभयार य –
थान – पि म महारा ातील नािशक िज ातील िनफाड ताल ु यात या न ंदूर
मधमे र प ी अभयार याच े थान आह े.
नंदूर मधम े र सरोवर पा याची पा तळी न ेहमी बदलत े.
गंगापूर आिण दारणा जलाशयात ून पाणी सोडल े जात े ते पाणी न ंदूर मधम े र
सरोवरात साठवल े जाते. यानंतर ते पिनओ क ॅनल माफ त जलिस ंचनासाठी वापरल े
जाते.
गाळ आिण स े ीय पदाथ पा या या वाहाबरोबर द ूरवर वाह न न ेऊन सरोवरात जमा
होतात . आिण याचा प रणाम असा झाला क एक ब ेट आिण उथळ पा याच े तळे
िनमा ण झाल े आहे.
जैिवक ि थती सम ृ अस ून जलचर वन पती ही आढळत े.
यामुळे ही जागा स ुंदर पाणथळ व ती थान हण ून प पण े याचे वण न महरा ातील
भरातप ूर अस े केले जाते.
ाणी-
नंदूर मधम े र प ी अभयार य हे सुंदर आिण थला ंत रत करणा या हजारो प या ंचे
आ य थान झाल े आहेत.
येथे २३० ा जा त प या ं या जाती , यापैक ८० थला ंतर करणा या
प यां या जाती आह ेत. munotes.in
Page 59
मृदा आिण न ैसिग क वन पती
59 पांढरा करकोचा , तकतक त राटाटी , रोिहत , पाणिभ ंगरी, प रट, मळगुजा, सुजरण इ .
थला ंत रत प ी या अभयार यात आढळतात .
काळा शराटी , पाणडुबी, पानकावळ े, बगळा , ससाणा , करकोचा , घारी, िगधाड े,
बाजे,भोव या , कैकर, लावा, ग ड, पाण कोबडी , तुतारी, पाकोळी , राखी धन ेश इ.
थािनक प या ंचा सामाव ेश या अभयार यात होतो .
(१८) नवेगाव रा ीय उ ान –
थान – िवदभ देशात ग िदया िज ातील नव ेगाव य ेथे नवेगांव रा ीय
उ ान ह े एक लोकि य ज ंगल रझाट आहे
व छ पा याच े एक िच मय सरोवर य ेथे असून याचा िव तार ११ िकमी इतका
आहे. सरोवरा या आज ूबाजूस टेकडया अस ून तेथे जा यासाठी वळणावळणाचा
र ता आह े.
या सरोवराच े थान व ैिश य े पूण अ सून आज ूबाजू या ट ेकडयावर त ेहळणी ब ु ज
आहेत. याव न पय टकांना प रसरातील व ैिव यप ूण व यजीवन पाहता य ेते. या
िठकाणी एक ह र व उ ान अस ून पाखरखाना द ेखील आह े तसेच इ िनसग स दया नी
नटलेली उ ान े आहेत.
ाणी जीवन –
नवेगाव ह े प ी अभयार या या बाबतीत अिधक िस आह े परंतु असं य िह ं
ाणी ही या अभयार याम य े पािहल े जाऊ शकतात .
वाघ, िबबटया वाघ , गवे, सांबर, िनलगाई , िच ळ , भेकरे, अ वल े आिण रानटी क ु ी
यां मु य व यजीवा या जाती या रा ी य उ ानात पहावयास िमळतात .
(१९) प च रा ीय उ ान (वा क प )
थान –म य द ेश आिण महारा या दोन रा या या सीम ेवर प च रा ीय उ ान
वसलेले आहे.
या अभयार या या जवळ ून वाहत जाणाया नदी वाहा न ंतर हे नाव द े यात आल े
आहे.
१९८३ म ये प च व यजीव अभयार य हण ून घोिषत कर यात आल े असल े तरी
१९७२ म ये अनुसूिचत े घोिषत कर यात आल े होते. munotes.in
Page 60
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
60 देशात वाघासाठी राखीव असल ेले २५ उ ान आह े. आिण याचा वाघ आिण इतर
व यजीवा ंसाठी ह े अभयार य िस आह े.
सुमारे ७५८चौ.िकमी एक ूण े प च वा राखीव क पाखाली आह े. यापैक २९९
चौ.िकमी े हे मु य रा ीय उ ानान े यापल े आहे.
अभयार या या प ूव बाजूस लाग ून गोिलया पहार ह े िठकाण सम ु सपाटीपास ून ६७०
मी उंचीवर आह े क ज े नागप ूर िज ातील सवा त उंच टेकडी आह े.
ाणी जीवन –
सव सामा य ाणी – सामा य वानर , को हा , रानटी क ु ा, अ वल , करडया र ंगाचे
मुंगुस, पटयाच े तरस , वाघ, िबबटा , जंगली मा ंजर, रानडु कर, पटयाच े हरीण , सांबर,
भेकर, गवा, िनलगाई , चौिसंगा, मोठी तपिकरी र ंगाची खार , साळीवर आिण सव सामा य
ाणी या अभयार यात आढळतात .
(२०) पेशवे उ ान –
थान – पु यातील सारस बाग े या प ुढ या बाज ूस पेशवे सं लायाच े थान आह े.
देखभाल – पुणे महानगरपािलका या अभयार याची द ेखभाल करत े आिण िविवध
कार या व य जाती या ंचे हे माहेर आह े.
पुणे महानगरपािलका ज े हा अि त वात आली या व ेळेस हे उ ान बांधले गेले आिण
या ाणी स ं हालयास प ेशवे उ ान अस े नाव द े यात आल े.
ाणी जीवन –
प यांपासून ते मोठया ा यापय त जस े क ह ी या सार या सव ाणी या
सं हालयाम य े आह ेत. हे ाणी स ं हालय लहान म ुलांना आन ंद मौज आिण
िश णासाठी या उ ानात लहान म ुलां यासाठी टॉ य टेनची फ ेरफटका ह े िवशेष आकष ण
असून सुंदर सरोवरात बोटीची सोय आह े.
(२१) फणसाड व यजीव अभयार य –
थान - कोकण द ेशातील रायगड िज ातील म ु ड आिण रोहा ताल ु यात ह े
फणसाड व यजीव अभयार य वसल ेले आहे.
हे अभयार य िकनारप ीतील ज ंगल देश व पि म घाटातील प रस ं था दश िवते
करते. munotes.in
Page 61
मृदा आिण न ैसिग क वन पती
61 येथील ा या ंना शा ंत व स ुरि त वातावरण लाभल े अ सून पय टक याचा आन ंद
घेतात.
ाणी जीव वाघ , सांबर, रानडु कर, भेकर, तरस इ . व य ाणी या अभयार यात
आढळतात .
(२२) राधानगरी व य ाणी अभयार य े –
थान – को हा पूर िज ातील दोन जलाशया दर यान राधानगरी व यजीव
अभयार य े वसल ेले आहे.
हे अभयार य प ूण पणे सुरि त द ेश अस ून ती उतार आिण लालसर आिण जा ं या
मृदेचा खडबडीत भाग आढळतो .
या िठकाणी मोठया माणात बॉ साइट खिनज सापडत े.
ाणी जीवन –
ा अभार य गवा (५००) या व यजीव ा यासाठी स ु िस आह े. गवा हा सवा त
उंच अस ून व य ब ैला सोबत एक उ क ृ जीवन जगात आह े.
िबबटा , अ वल , रानडु कर, भेकर, हरीण, शेक न , रानटी क ु ा इ. इतर ाणी या
अभयार याम य े आ य घ ेत आह ेत.
(२३) सागर े र अभयार य -
थान – हे अभयार य खानाप ुर, वाळवा व पल ूस या सा ंगली िज ातील ३
तालु यां या सीम ेवर वसल े आहे.
ही अभयार य े मह व अस े क त े मानव िनिम त अभयार य आह े.
सागरे रामधील ज ंगल ह े बारमाही पा याचा प ुरवठयािशवाय क ृि मरी या
लागवडीखाली आणल े आहे.
ब याच व य जीवा ं या जातीची ओळख ह े कृि मरी या य ेथे केली आह े.
थमतः ह े एक उ ान होत े.नंतर याला एक गत अभयार याच े व प िदल े
.१९८५ म ये याला व यजीव अभयार याचा दजा िदला याम य े सुमारे ५२
ा या ंचा मु संचार असतो .
munotes.in
Page 62
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
62 ाणी जीवन –
सांसर, काळा बोकड , रानडुकर, भेकर, मोर, िच ळ म ुख ाणी या अभयार यात
आढळतात .
वाघ आिण िबबटया वाघासारख े मुख मा ंसभ क ाणी या अभयार यात आढळत
नाहीत .
तरस, को हा आिण साळ दर या सारख े छोटे मांसभ क ाणी या अभयार यात
आढळतात .
(२४) ताडोबा रा ीय उ ान –
थान - महारा रा यातील ताडोबा ह े सवा त ज ुने रा ीय उ ान आह े यािशवाय १९९३ पासून वा राखीव क प हण ून याकड े पािहल ं जाते.
या यार यात पानझडी वना या बाबतीत सम ृ द अस ून ाम ु यान े सागवान याचा
अभयार यात समाव ेश केला जातो .
ाणी जीवन –
वाघ, चीतळा ंचे कळप , भ य सा ंबर, चटकन उठणारा भ ेकर, चपळ पाया ंचा चौिश ंगा,
भ य गौर , मजबूत िनलगाई , लाजाळ ू अ वल , िशटी वाजवणारा रानटी क ु ा,
सव यापी रानड ु कर आिण अ य ंत गुपचूप असणारा िबबटया ह े जरी या
अभयार याच े मुख आकष ण असल े तरी पया टकां यावर या राखीव अभयार याचा
िचर थायी ठसा उमटला आह े.
गायबगळा , जांभ या आिण कमलप ी इ . पा यातील या प या ंचा वानर ह ेच खास
आकष ण असत े.
(२५) तानसा व यजीव अभयार य –
थान – ठाणे िज ातील वाडा , शहापूर आिण मोखाडा या ताल ु यात तानसा
अभयार य वसल ेले आहे.
तानसा य ेथील व यजीवन अभयार याची त ुलना ही तानसा सरोवरातील पाणलोट
े आिण ठाण े िज ातील शहाप ूर, खड , वैतरणा, शहापूर ताल ु यातील प ूव
वाडयातील पव त रांगा यां याशी क ेली आह े.
ाणी जीवन –
हे व यजीव अभयार या या िविवध ा या ं या जा ती साठी िस आह े. munotes.in
Page 63
मृदा आिण न ैसिग क वन पती
63 जवळजवळ ५० ा या ं या जाती आिण स ुमारे २०० प यां या जाती या
अभयार यात आढळतात .
िबबटया वाघ , भेकर, तरस, रानडु कर, िबबटा , लांडगा, चार िश ंगाचे सांबर, िचतळ ,
सांसर, ससे सामा य वानर इ . मुख व यजीव ाणी या अभयार यात आढळतात .
(२६) संजय गा ंधी रा ीय उ ान –
थान – महारा ातील राजधानी असल े या म ुंबईतील बो रवली य ेथे हे उ ान आह े.
ाणी – िठप या ंचे हरीण , का या मान ेचा ससा , भेकर, साळ दर , क तुरी मांजर,
(माकड ), हनुमान वानर , उडी मारणारा को हा आिण सा ंबर इ. िक येक ा या या
जात ची या अभयार यात अचानक भ ेटी होतात .
दूर अंतरावर जगातील ३८ सरपटणा या ा या ं या जाती पय टकांना पाहता य ेतात.
तुलशी सरोवरात पय टकांना सस ुर ीस पडत े. आिण अजगर , नाग, सरडा इ .
सरपटणार े ाणी पय टकां या ीस पडतात .
(२७) ितपे र व य जीव अभयार य –
थान – िवदभ यवतमाळ िज ातील पा ंडूरकवाडा ताल ु यात ह े ितपे र व यजीव
अभयार य अस ून या अभयार या या १४८.६३ चौ.िक.मी. े यापल े आहे.
या अभयार या या भोवती अन ेक गाव े अस यान े या गावातील लोका ंनी इमारतीसाठी
लाकूड, सरपण , आिण घरासा ठी बांबू तोड याम ुळे या अभयार यावर च ंड ताण पडला
आहे.
ाणी जीवन –
तरस, काळा बोकड , िनळ वळ ू, िचतळ , सांबर, मोर, ससा, साप, माकड े, रानडु कर,
अ वल े, रानटी मा ंजर, लांडगा, को हा इ . मुख ाणी या अभयार यात आढळतात .
(२८) वन अभयार य –
थान – अमरावती िज ातील म ेळघाट े ाम य े वन आ यारा याच े थान आह े.
आ नेय या भागात म ेळघाट अभयार याम य े या अभयार याचा िव तार झाल ेला आह े.
ाणी जीवन –
हे े मेळघाटातील एक भाग अस ून वन पती आिण ाणी ज ैविविवधत े ब ल ह े े
समृ आह े. munotes.in
Page 64
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
64 वाघ, िबबटे, तरस, रानटी क ु ी,गवा, सांबरे, भेकर, रानडु कर इ . मुख शाकाहारी
ा या ं या जातीबाबती ल हे अभयार य सम ृ आह े.
(२९) यावल अभयार य -
थान – महरा ातील जळगाव िज ातील यावल ताल ु यात यावल अभयार याच े
थान आह े. याच बरोबर म य द ेशातील उ रे कडील सीम ेवर असणा या अन ेर आिण
मांजल नदीला लाग ून असल े या भागात ह े अभयार य आह े.
ाणी जीवन –
वाघ, िबबटा , तरस,को हा , लांडगा, सांबर, िनलगाय , रानडु कर. भेकर, रानटी मा ंजर,
क तुरी मा ंजर, रानटी क ु ा, अ वल , शेक इ .मु यतः ा या या जाती या
अभयार यात आढळतात .
यािशवाय पाणथळ भागातील प या ंचे थोडे कार यािठकाणी साधारणपण े संपूण भागात
पहावयास िमळतात .
या अभयार या या आत असल ेले जे सरोवर आह े याला “सुक ” हणतात . या सुक कड े
थला ंत रत प ी मोठया स ं येने आकिष त होतात .
२.१३ महारा ातील व य जीवनाशी स ंबंधी सम या
वनाखालील असल ेली बरीचशी जमीन ग े या काही दशकात लागवडीखाली आण यात
आली याच े िविवध करण े आहेत.
सवा त मोठी सम या अस े क , महारा ातील वनाखालील े झपाटयान े कमी होत
आहे.
मुख व द ु यम कार या ज ंगली उ पादनाम ुळे व या ं या वाढ या मागणीम ुळे जंगलांना
धोका िनमा ण झाला आह े. ही उ पादन े जळण ,इमारती व काही उ ोगासाठी क या
माला या व पात लागतात .
दीघ वनप े वछ क न श ेतीखाली आण यात आल े आहेत.
बेकायद ेशीर व ृ तोड : २०११ -१२ बेकायद ेशीर व ृ तोडी या स ुमारे १४५७४ घटना ंची
रा यात न द झाली .
जंगले ही िवरळ होऊ लागली आह ेत व सहजासहजी ज ंगलात जाता य ेते.
वाहतुक ची अप ुरी साधन े – जंगलाच े मुख उ पादन लाक ूड हे असून व त व मोठया
माणात उपल ध होत े. यासाठी ज ंगलाजवळ वाहत ुक ची सोय होण े गरजेचे आहे. munotes.in
Page 65
मृदा आिण न ैसिग क वन पती
65 होणार े आजार – कृमी िकटक े यामुळे मोठे मोठे जंगल द ेश उ व त होत अस ून हजारो
एकर साल वन पतीच े जंगल धो यात आल े आहे. वाळवी सार या िकटकाम ुळे ही ज ंगले
धो यात आली अस ून यावर कोणतीही उपाय योजना क ेली नाही .
वृ लागवडीची काल बा प ती – या प तीचा अवल ंब के यामुळे जंगलापास ूनच
उ पादन कमी होते.
वै ािनक त ं ाचा अभाव – एक म ुख सम या अशी क व ृ लागवडी व स ंवध नासाठी
वै ािनक त ं ाचा अवल ंब केला जात नाही ज ंगले िनसग तःच वाढतात .
कमी उ पादन – इतर द ेशां या त ुलनेत जंगलापास ून िमळणार े उ पादन आप या द ेशात
कमी आह े.
लोकस ं या वाढ – यामुळे जंगल उभा र यासाठी मागणी वाढल ेली आह े व याम ुळे मोठया
माणात व ृ तोड होत आह े.
वनावरील अित मण – सरकार भ ूमी िहनाना जमीन द े या या गरज ेपोटी व य जिमनीवर
अित मण होत आह े. २०११ -१२ म ये अशा कार या रा यातील एक ूण ८६२१३
हे टर े ातील अित मण िनयिमत कर यात आल े आहे.
जंगलांचा हास हो याच े आणखी ई कारण अस े आहे क काही लोक अनािधक ृत वृ तोड
करतात .
वै ािनका ंना जंगल हासाच े कारण द ेताना हटल े आहे क अलीकड े वन े ावर मोठया
माणावर खाजगी व ृ लागवड व श ेती केली जा ते.
नागरीकरण व औ ोिगककर ण – यामुळे जंगलाखालील जिमन मोठया माणाम य े
नागरीकरण व उ ोगासाठी वापरली जात आह े व या ंचा दु प रणाम पया वरणावर व ज ैव
प रि थतीक वर होत आह े.
धरण व जलसाठयाची िनिम ती – मोठया माणात ज ंगलातील जिमनीवर धरण व
जलसाठया ंची िनिम ती केली जात अस ून जैव प रि थ तीक चा समतोल ढळल ेला आह े.
तसेच महाप ूर, दु काळ दरड कोसळण े यामुळे ही वनावर द ु प रणाम होत आह े.
नैसिगक ज ंगलांचा हास – पय टन िवकासाम ुळे जंगलांचा हास होत आह े. पय टनाचा
जंगलावर नकारा मक प रणाम िदस ून य ेतो याम य े जळणासाठी व ृ तोड व
वसाहतीसाठी ज ंगलतोड होत आहे.
खाण उ ोग – यामुळे मोठया माणात ज ंगलांचा हास होत आह े. मानवी जमाती या
उगमापास ून िवकासासाठी खिनजा ंचा वापर होत आह े. आधुिनक नागरी आ ोिगक अथ
यव था ही खिनजा िशवाय िटक ू शकणार नाही . उदा – धातू
धातू उ ोगाचा ज ंगलावर नका रा मक प रणाम झाल ेला आह े. munotes.in
Page 66
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
66 चराऊ े – पाळीव ा या या वाढीव स ं येमुळे जंगलांचा हास होत अस ून नवीन
जंगले िनमा ण होत नाहीत . यासाठी एक प रणामकारक धोरण अवल ंब याची गरज आह े.
२.१४ वनांचे संवध न
भारता या एक ूण भू भागाप ैक वनाखाली असल ेली जमीन झपा टयाने कमी होत अस ून
अशी िच ंता वनािधका यान े य क ेली आह े. १९५२ या वन धोरणान ुसार द ेशा या
एकूण भूिमपैक ३३ ट के े वनाखाली असण े गरज ेचे आहे. वन यव थापनास या
संदभा त खूप संघष करावा लागत आह े.
वनिवभागा या आकड ेवारीन ुसार रा यातील २००५ -०६ सालात ८०१०८ हे टर
जिमनीवर अित मण झाल े. २०११ -१२ म ये ८६२१३ हे टर जिमनीवर अित मण
झाले. एकूण १४५७४ बेकायद ेशीर व ृ तोडीची न द झाली .
स या महारा रा याम य े एकूण े ा या १९.९४ ट के े वनाखाली आह े.
२०११ -१२ म ये रा यातील स ुमारे ६१३५८ चौ.िक.मी. े वनाखाली होत े.
वनाचे संवध न कर याच े मोठया माणात गरज अस ून तशी मोहीम उघडली पािहज े.
वनसंवध न खालील कार े करत य ेऊ शकत े.
(१) बेिफक र व ृ तोडीस पायब ंद घातला पािहज े. सामािजक वनीकरण योजना मोठया
माणात राबली पािहज े.
(२) यो य या िठकाणी जा त उ ा दन देणारी झाड े लावली पािह जेत.
(३) जेथे श य आह े तेथे जा त झाड े व गवत लागवड करण े गरजेचे आहे.
(४) वनीकरणासाठी थािनक व ृ ा या जात ची िनवड क ेली पािहज े.
(५) पाणी व िनच याच े यव थापन स ुधा रत त ं ानुसार क ेली पािहज े
(६) प रप व झाड े तोडली जावीत व अशा कार े लाकूड उ पादन े वै ािनक प तीने
िनयोजन करण े गरजेचे आहे.
(७) दूर या ज ंगल े ात या िठकाणी सहज जाता य ेणार नाही अशी िठकाणी
दळणवळणाची स ुिवधा िनमा ण केली आह े.
(८) सॉिमल साठी सतत िवनाख ंिडत िव ुत पुरवठा क ेला पािहज े.
(९) वृ संवध नासाठी स ुधा रत त ं अवल ंबले गेले पािहज े. munotes.in
Page 67
मृदा आिण न ैसिग क वन पती
67 (१०) वनवे, वन पतीवरील रोग या ंचे िनयोजन क ेले जावे.
(११) जंगल स ंप ीच े सिव तर स ंशोधन क ेले जावे व ज ंगल साधनस ंप ीचा यो य
उपयोग करण े गरजेचे आहे.
(१२) जंगलावर अवल ंबून असल े या आिदवासी जमा ती पया यी या ं या जग या ची
साधन े उपल ध क न ावीत
(१३) वन स ंवध नाशी स ंबिधत लोका ंना चांगले िश ण द ेणे गरजेचे आहे.
(१४) ामीण भागात जळणासाठी हनकडा ऐवजी गोबरग ॅस वापर क ेला गेला पािहज े.
(१५) वनातील चराऊ फ ूटणांची मता ल ात घ ेऊन पाळीव ाणी पाळल े जावेत.
(१६) अितद ुग म भागात िबया ंची हवाई मागा ने पेरणी कर यात यावी .
(१७) पया वरण, याचे मह व व स ंवध न या स ंदभा त लोका ंचे बोधन करण े गरज ेचे
आहे.
(१८) वनाखाली असल े या जिमनीवर श ेतीसाठी याचा उपयोग क ेला जाणार नाही
यासाठी काय ान े बंदी आणण े गरजेचे आहे.
(१९) वनशेती व सामा िजक वनीकरण या ंना ाधा य िदले पािहज े.
(२०) शासक य व सामािजक काया लयात ून वृ ारोपणाचा समाव ेश असावा .
२.१५ सारांश
पृ वीचे भूपृ ावरील वरचा थरात असणा या खडकात ाणी व वन पतीच े अवश ेष
असतात .
मृदा व वन पती या ंचे िवतरण महारा ातील हवामान व भ ूपृ रचना यावर अवल ंबून
असत े.
उथळ, म यम व गडद काळी म ृदा जा त क न महारा ात आढळत े. महारा ातील
मृदेचे व प जिमनीखालील ब ेसा ट खडकापास ून िवदारण होऊन मोकळी म ृदा तयार
होते.
गे या काही दशकात ज ंगलाच े आ छादन हळ ूहळू कमी होत आह े.याचे मुख कारण
हणज े कागद उ ोग, जलिव ुत क प आिण अण ू उजा क प ह े होय. यामुळे
जंगलाच े मोठे े न हो या या मागा वर आह े. munotes.in
Page 68
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
68 वृ तोडीम ुळे पया वरणाच े अगिणत न ुकसान होत आह े. यामुळे अ जावधी टन काब नडाय
ऑ साइड वाय ू वातावरणात िमसळत आह े व प रणामतः हजारो व ृ ा या जाती न
होत आह ेत.
२.१६ आपली गती तपासा
(१) खालील िवधान े चूक िक बरोबर त े सांगा
(अ) समशीतो ण सदाहरीत वन े हा १०० सेमी पाऊस असल े या भागात
आढळतात .
(ब) महारा ातील जिमनीचा जो मोकळा तर आहे ते चुनखडकापास ून तयार झाल ेला
आहे.
(क) मृदा िनिम ती या त ासाठी (Pered ogensis) हा तांि क श द वापरला जातो .
(ड) १०० सेमी ह न अिधक पज या या े ात काट ेरी वन े आढळतात .
(ई) बाजरी या िपकासाठी गाळाची म ृदा ही उ क ृ असत े.
(फ) बोतासारखी म ुळे सन म ुळे समजली जातात .
(ग ) महारा ात पा याम ुळे होणार े मृदेची झीज ह े मुख घटक समजला जातो .
(२) गाळल े या जागा भरा .
(अ)पा याचा अितवापर ________ मुळे जिमनीची ारता वाढत े.
(ब) काळी व र ेगुर माती ________ ने समृ असत े.
(क) पि म महारा ातील काही भागात कापसाची काळी म ृदा पा या या अित वापराम ुळे
___________ िकंवा ________ पांतरीत हो ते.
(ड) अित पावसान ंतर दीघ काळ कोरड े हवामाना या भागात _______ कार या
मातीची िनिम ती होत े.
(ई) नांदूर, मदमे र प ी अभयार याच े वण न _______ असे केले जाते.
(फ) िकनारी द ेशातील भरती े ात ________ आढळत े
(३) बह पया यी
(अ) प च रा ीय उ ा न क ज े समृ ाणी व वन पतीसाठी िस द आह े हे या
रा या या सीम ेवर वसल े आहे .
(१) म य द ेश व महारा
(२) म य द ेश व कना टक munotes.in
Page 69
मृदा आिण न ैसिग क वन पती
69 (३) कना टक व महारा
(४) म य द ेश व छ ीसगड
(ब) उताराला अन ुस न ज े खंदक खोदल े जातात या ंना खालील नावान े संबोधले जाते.
(१) उतार ख ंदक
(२) पाय यापाय या ख ंदक
(३) गवत ख ंदक
(४) िचखल ख ंदक
(क) रेगुर िकंवा कापसाची काळी म ृदा अशी असत े.
(१) हलक , िपवळी , लालसर र ंगाची व वाळ ू व लोहय ु असत े.
(२) ॅनाईट या िवदारणापास ून तयार झाल ेली असत े.
(३) ओलसर व लोहय ु असत े व याम य े नाय ोजन व स ि य पदा था चे माण
असत े.
(४) भरपूर पाऊस व दीघ काळ कोरड े हवामान पटयात अशी म ृदा तयार होत े.
(ड) मृदेची झीज रोख यासाठी िक ंवा अितवापराम ुळे िकंवा आ लीकरण िकंवा
ारीकरण िक ंवा रासायिनक स ंसगा मुळे याला खालील प ैक एका नावान े संबोधल े
जाते.
(१) मृदा संधारण
(२) वनसंवध न
(३) साधनस ंप ी स ंवध न
(४) िपक स ंवध न
(ई) महारा ातील िकनारी भागातील म ृदा पुढील कारणा ंने तीचा हास होतो .
(१) समु लाटा ंचा भाव
(२) वा याचा भाव
(३) िहमांचा भाव
(४) नदीचा भाव
munotes.in
Page 70
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
70 (फ) खालील ाची उ र े िलहा .
(१) मृदा हण जे काय ? महारा ातील म ृदेचे वग करण क न याप ैक कोण याही
दोह च े वण न करा .
(२) रेगुर मृदा यावर िटप िलहा .
(३) महारा ातील म ुख वनाच े कार सा ंगा.
(४) महारा ातील म ृदे या म ुख सम या सा ंगा.
(५) महारा ातली वनीकरणा या मुख सम या सा ंगा.
(६) महारा रा या त वनस ंवध नासाठी व ेगवेगळे उपाय सा ंगा.
२.१७ काय
(१) महारा ा या नकाशात रा यातील व ेगवेगळे मातीच े / मृदेचे कार दाखवा .
(२) महारा ा या नकाशात व यजीव अभयार य े दाखवा .
(३) महारा ा या नकाशात खालील बाबी दाखवा .
काळी / रेगुर मृदेखालील े
जांभी मृदा
खारफ ुटीची आिण सदाहरीत वन े
२.१८ तांि क श क व या ंचा अथ
सेि य पदाथ – ाणी व वा पती या ं या अवश ेषामुळे जी म ृदा तयार होत े ितला
स ि य पदाथ हणतात .
मूळ पदाथ – खडकाचा वरील तरापास ून जे मोकळी स ुटलेली मृदा िनघ ून जाऊन
जो खडक िश लक राहतो याला म ूळ पदाथ हणतात .
वनशेती – आिथ क हेतूचे वनातील जिमनीचा ,वृ ाची व स ुडपांचा केलेला वापर
हणज े वनश ेती होय .
संवध न – मानवान े नैसिगक साधन स ंप ीचा अित वापरावर िनम ं ण.
वृ तोड – िदघ काळ वनाखाली असल ेली जिमन द ुस या कारणासाठी वापरण े.
हास – झीजेमुळे पदाथ एका िठकाणा पास ून दुस या िठकाणापय त जाण े व
पा या या वाहाम ुळे पूर मैदानात साठवण होण े. munotes.in
Page 71
मृदा आिण न ैसिग क वन पती
71 नाश होण े – साधनस ंप ीचा वापर (अितवापर ) साधन स ंप ीचा प ुनिन िम तीसाठी
बराच कालवधी लागतो .
२.१९ उ रे
(१) (अ) बरोबर
(ब) चूक- बेसॉ ट
(क) बरोबर
(ड) चूक, ८० सेमी पे ा कमी
(इ) चूक, भाबड करडी म ृदा
(फ) बरोबर
(ग) बरोबर
(२) (अ) जलिस ंचन
(ब) ुमस
(क) ारयु मृदा िकंवा चोपण म ृदा
(ड) जांभी मृदा
(इ) महारा ातील भरतप ूर
(फ) खारफ ुटी
(३) (अ) I
(ब) II
(क) III
(ड) I
(इ) I
munotes.in
Page 72
72 ३
पशुपालन , पशुधन, मासेमारी, खिनज े
घटक र चना
३.०. खाली िदल े या म ुद् ाचे आकलन ह े या िवभागाचा अ यास क े यानंतर होईल .
३.१. उि े
३.२. तावना
३.३. िवषयवार चचा
३.४. शेतीची या या
३.६ महारा ातील श ेतीतील िपक प ती
३.७ महारा ातील श ेती या सम या
३.८. महारा ा तील पश ुधन
३.९. मासेमारी
३.१०. म य यवसायाच े िवतरण
३.११. महारा ातील सम या आिण उपाय
३.१२. महारा ातील खिनज े आिण उजा साधन े
३.१३. सारांश
३.१४. सूची (संदभ सूची /श दस ूची)
३.१५. अ यापना या ा ंची उ र े दया.
३.१. उि े
या िवभागा या अ यानान ंतर त ु हाला –
शेतीची या या
महारा ातील श ेतीची व ैिश ्ये
िपक प ती आिण महारा ातील श ेती या सम या munotes.in
Page 73
पशुपालन , पशुधन, मासेमारी, खिनज े
73 महारा ातील पश ु संसाधन े
म स यवसायाच े िवतरण , सम या आिण मास ेमारीशी स ंबंिधत उपयायोजना
समजतील .
महारा ातील खिनज े आिण श स ंसाधनाचा अ यास
३.२. तावना
या करणाम य े आपण महारा ातील श ेती जी म ु यान े नैऋ य मौसमी पावसावर
अवल ंबून आह े. िविवध हवामानातील िपक प ती यावर खालील करणात चचा केली
आहे. िवशेषत: रा यातील पश ुधन स ंसाधन स ु दा िवचारात घ ेतले आह े.
म स यवसायाच े िवतरण , या या सम या आिण उपाययोजना यावर स ु दा चचा
कर यात आली आह े. या यित र त ु हाला रा यातील खिनज े आिण उजा संसाधना ंचा
सु दा अ यास करावयाचा आह े.
३.३. िवषयावर चचा
शेती हणज े िपका ंचे उ पादन , पशुपालन िकंवा कु कुटपालन
जरी म हारा ह े जरी अित उ ोग धान रा य असल े, तरी शेती यवसाय हा एक
मुख उ ोग पर ंपरागत र या चालत आल ेला आह े.
या रा यात म ु य व े क न भात , वारी , बाजरी , गह , तूर, मुग, उडीद , हरभरा आिण
इतर डाळ , कडधा य े मु य व ेक न म ुख आहेत. भुईमुग, सुय फूल, सोयाबीन ही
मु य त ेलिबयाण े आ ह ेत. मह वाची नगदी िपक े काप ूस, ऊस, हळद आिण
भाजीपाला होता . जळगावातील काप ूस हे मु य िपक आह े. या रा याचा िव तार
आकारान े मोठा आह े. फळबाग िपकाम य े आंबा, केली, ा े आिण स ं ी मु य
आहेत.
महारा ाती ल शेती ही म ु य व ेक न न ैऋ य मौसमी पज यावर अवल ंबून आह े.
पज याचा िवतरणात चढउतार होत असतो . े ीय िवतरण िक ंवा मौसमी पज या या
िवतरणाम ुळे कधी प ूरि थती िक ंवा दु काळाची ि थती ओढवत े, याम ुळे शेती
े ावर ितक ूल प रणाम झाल ेला आह े.
भारतीय अथ यव थ ेचा शेती हा काना आहे. महारा ा या श ेती यवसायात अन ेक
सम या आह ेत परंतु पया वरणाच े संतुलन राख ून शेती यवसायाचा शा त िवकास
झाला पािहज े. munotes.in
Page 74
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
74 चीन न ंतर बराताचा म य उ पादनात जगात ि तीय मा ंक अस ून आिण ६ ट के
म यउ पादन ह े भारतात होत असत े. ८००० िकमी िकनारप ी , चार दशल
हे टर जलाशय दोन दशल खाडी े ात आिण जवळजवळ एकाव न हजार
िकलोमीटर भ ूखंड मंचावर भागात सागरी आिण म य यवसाया या भारतातील
वाढीसाठी आिण िवकासासाठी मोठी स ंधी आह े. महारा या रा याला िनसग द च
७२० िकलोमीटरचा सम ु िकनारा लाभल ेला आह े आिण ८७,००० चौ.िकमीचा
भूखंडमंच यान े भारता या म य उ ोगात मोलाच े योगदान आह े.
२००१ -१० दर यान बाश क मास ेमारो ३.६ ल टना या दर यान झाली होती .
महारा ह े एका द ेशातील चत ुथ मांकावरील म यउ पादनातील रा य आह े.
महारा ा चा पूव आिण दि ण ेकडील भागात खिनज े सापडतात .
लोहखिनज हा खिनज पदाथ हे जे हा ताप वले जाते. यानंतर धात ुमय लोक (Fe)
िमळत े.
औ ोिगक कालख ंडा या उदयान ंतर, इंधना या ोताची या ी वाढ ू लागली .
याम य े पारंपा रक उजा ोत हणज े लाकूड याचा वापर फ घरग ुती व पात
आिण ामीण भागातच होतो .
कोळसा व खिनज त ेलाचा वापरही वाढला .
जलिव ुतचाही वापर या भागात वाहत े पाणी आह े आिण उपय ु त ं ान
सहजपण े उपल ध आह े यािठकाणी वाढला . या सव उजा ोता ंना पारंपा रक
उजा ोत हणतात .
हे पारंपा रक उ जा ोताच े साठे मया िदत अस ून ते संपत चालल ेले आहेत. हणूनच
याचा वापर िवचारप ूव क काटकसरीन े केला तरच भिव यात या ंचे जतन क न
वापर क शक ू.
दुस या बाज ूस, उज ची वाढती मागणी आिण पार ंपा रक उजा साधन े जसे कोळसा ,
पे ोिलयम , नैसिग क वाय ूचे संपत चालल ेले साठे, अपार ंप रक उजा साधने जसे सौर,
पवन, सागरी लाटा ं ारे, भूगभ उजा आिण टाकाऊ पदाथा पासून िमळणारी उजा हे
मह वप ूण बनत चालल े आहे.
या सवा म ये सौरउज ारे िवपुल उजा िनिम ती ही स ंक पना स या या काळात
जगासाठी नवीन नाही . सौरऊजा ही व छ ( दूषण रिहत ), शांत, अमया िदत आिण
अगदी मोफत अस ून याची भ ूिमका उजा सं कृतीचा काळात मह वप ूण असून
स या या काळातील वीजस ंकटाला पळव ून लावणारी आह े. munotes.in
Page 75
पशुपालन , पशुधन, मासेमारी, खिनज े
75 ३.४. शेतीची या या
वन पती वाढिव याच े कला आिण शा आिण इतर िपक े ा या ंसाठी वाढिवण े,
मानवा या इतरही गरजा िक ंवा यातून आिथ क उ प नाची तरत ूद हणज े शेती होय .
३.५. महारा ातील श ेतीची व ैिश ्ये
जरी महारा ह े अितशय उ ोग धान रा य असल े, तरी प ूव पास ून शेती हा य ेथील
लोकांचा मु य यवसाय आह े.
महारा ातील २/३ लोक ह े ाथिम क यवसायात ग ुंतलेले आढळ ून आल ेले आहे.
जवळजवळ ६५% महारा ातील कामगार ह े शेती आिण यास ंबंिधत िनगडीत
कामांवर अवल ंबून आह ेत.
महारा ातील श ेती ही म ु य व ेक न मह वाच े उपजीिवक ेचे साधन आह े.
दो ही कारची अ नधा याची िपक े आिण नगदी िपक े या रा यात घ ेतली जातात .
बरीचशी श ेतीची जमी न ही पावसावर अवल ंबून आह े, िवशेषत: िपकासाठी आिण
रा यातील जनजीवनासाठी मह वाचा असतो .
महारा ाच े शेतीिवषयक िनयोजन आिण भारतातील इतर भागातील िनयोजनावर
पज याचा भाव िदस ून येतो.
शेती ही पावसा या पा यावर अवल ंबून कमी रहावी यासाठी जलिस ंचना या स ुिवधा
वाढव यात आ या आह ेत.
भारताम य े धरणाची स ं या जा त अस ून सु दा, जलिस ंचन १६% शेतजमीनी एवढ े
आहे.
येथे जिमनीची उ पादन मता कमी आह े.
महारा ातील ६०% े लागवडीखाली आह े आिण प ूव कडील वैनगंगा खो यातील
आिण पि म ेकड या स ा ीचा िवभाग हा अ या पे ा अिधक श ेती े ाखाली आह े.
गोदावरी , कृ णा, भीमा नदी या खो याचा बराचसा भाग हा श ेती या मशागती या
खाली आह े.
असमतोल भ ू देश, पठारावरील अप ुरा पाऊस , मृदेचा पातळ ठार हा जा त
भू देशात आढळतो आिण िस ंचना या अप ु या िसिवधा फ ७ ते १०% जमीन munotes.in
Page 76
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
76 िसंचनाखाली अस याम ुळे उतप न कमी िमळत े िहच व त ुि थती आह े क ऊसाच े
उतप न सोडल े तर िपका ंचे रा ीय उ प न कमी आह े.
महारा ातील म ु य िपक े गह , तांदूळ, वारी , बाजरी आिण डाळ आह ेत.
नगदी िपका ंम ये भुईमुग, कापूस ऊस , हळद आिण त ंबाखूचा समाव ेश होतो .
मु य फळिप के आंबा, ा े, केली, सं ी.
रा यातील १२.९० ल ह े टर े हे आंबा, केली, सं ी, ा े, काजू इ यादी
फळिपका या े ाखाली आह े.
नगदी िपक िक ंवा काप ूस िकंवा काप ूस लागवड जा त क न रा यात श ेतक या ं या
सहकारी मालक च े आहे. उदाहरणाथ , महारा ा तील जवळ -जवळ सव च साखर
उ पादन ह े थािनक सहकारी स ं थामाफ त घेतले जाते.
संपूण लागवडी यो य े ामध ून ७०% े अ नधा यिपक े आिण ३०% े
तेलिबया काप ूस आिण इतर त ंतू आिण चाराय ु िपका ंनी यापल े आहे.
३.५.१. खालील त ा हा महारा ातील जिमनीचा वापर (%) म ये
. जिमनीचा वापर ट केवारी
१.
२.
३.
४.
५.
६.
७.
८.
९. वन
नापीक आिण लागवडीखाली आणल ेली
शेतीिशवाय जमीन
मशागतीत फ ुकट
गेलेली भूमी
झाडा या खालील किमन
चरावू राखीव क ुरणे
इतर पडीक जमीन
पेरणी खालील िन वळ े १७.६४
५.८८
२.३१
२.९२
०.६१
४.५७
३.८१
३.७३
५६.५४
munotes.in
Page 77
पशुपालन , पशुधन, मासेमारी, खिनज े
77 ३.६. महारा ातील िपक प ती
महारा रा यात वारी , बाजरी , गह आिण ता ंदूळ हे या मह वाच े िपक आह ेत.
संपूण लागवडी यो य े ामध ून महारा ात ६०% जमीन ही धा यिपकाखाली आह े
आिण महारा ा चे योगदान ५.८% फ अ न धा य उ पादनात भारतास आह े.
कारण वारी ह े मु य िपक याच े उ पादन ह े खूपच कमी (९५८३ kg/ha ) आहे.
महारा ातील मह वाचा वारी आिण त ूरडाळी या उ पादनाच े भारतात योगदान
अनु मे ४६.०९ आिण २९.११% एवढे आहे.
ि तीय मा ंकाचे उ पा दन द ेशाम य े महारा ा चे काप ूस २२.२१% सोयाबीन
२८.१४% आिण एक ूण कडधा य े १३.५६% एवढे आहे.
३.६.१. मु य िपक े आिण िपक प ती पावसावर आधा रत (खरीप )
१) भात श ेती
२) नाचणी (Nagli)
३) वारी खरीपातील
४) भुईमुग
५) बाजरी
६) उडीद
एक िपक प ती
१) गह
२) हरभरा
३) कडधा य
४) वाटाणे
५) राई
३.६.२. महारा ातील अ नधा य िपक े
१) वारी
वारी ह े एक महारा ातील मह वाच े िपक अस ून यान े ६.३२ दशल ह े टर
हणज े लागवडीखालील े ा या ६०% े सामावल ेले आहे. munotes.in
Page 78
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
78 वारी या िपका या िवतरणावर हवा आिण पृदेची ि थती याचा प रणा म झाल ेला
आहे.
या िठकाणी ३५० िमिम त े १००० िमिम एवढा माफक पज य आह े या िठकाणी ह े
िपक वाढत े.
व तुत: वारी जा त पज या या द ेशात वाढूच शकत नाही .
जरी व ेगवेग या म ृदेत वारीच े उ पादन घ ेत असल े तरी र ेगुर मृदा ही वारी या
िपकासाठी उ म आह े.
उ मानाबादम य े िन याप े ा जा त े हे वारी या उ पादनाखाली आह े.
वारी खरीप आिण र बी हणज े िहवा यात आिण उ हा यात दो ही ह ंगामात
वाढते.
गोदावरी , कृ ण आिण भीमा आिण या या उपन ा ं या खो यात वारीच े िपक सव
घेतले जाते.
यािशवाय खरी पाची वारीच े िपकान े मृदेचा पातळ थर असल े या उ ंचावरील
िवदभा तील द ेशात ज ेथे सखोल म ृदेत काप ूस आिण गह अशी िपक े घेतली जातात .
२) बाजरी
बाजरी ह े एक कारच े धा य सव साधारणपण े वारीप े ा िनक ृ दजा चे समजल े जाते ते
याच भागात र बी वारी सोबत घ ेतले जाते, पण यासाठी उथळ आिण नापीक म ृदेत तेथे
खरीपाची वारीच े उ पादन होत नाही िक ंवा पज यमान अितशय कमी अस याम ुळे अशा
िठकाणी बाजरीच े उ पादन होत े.
३) गह
गह एक मह वाच े िपक िव त ृत र या या द ेशात घ ेतले जात े आिण याचा भाव
बाजारा त फारसा िदस ून येत नाही .
जवळपास ३०% शेती े ग हा या लागवडीखाली आह े.
ग हाच े उ पादन ह े वाय य महारा ात ज ेथे िसंचना या स ुिवधा उपल ध आज ेत
अशा भागात घ ेतले जाते.
munotes.in
Page 79
पशुपालन , पशुधन, मासेमारी, खिनज े
79 ४) भात
भात याला भरप ूर पाऊस लागतो जो व ैनगंगा नदी या खो यात आढळतो ज ेथे
जवळजवळ ६०% िपक ह े भातश ेती खालील आह े.
भात ह े कोकणातील म ु य िपक आह े.
६०% े हे कोकणातील भातश ेतीखाली आह े. िसंचना या मदतीन े िपकिवला
जातो.
३.६.३. नगदी िपक े
नगदी िपका ंम ये कापूस, ऊस,हळद आिण ब याचशा त ेलिबया जस े क , भुईमुग,
सुय फूल आिण सोयाबीन याचा समाव ेश होतो .
ऊस, भुईमूग, कापूस हे महारा ातील नगदी िपक े आहेत.
१) भुईमुग
भुईमुग हे महारा ातील एक मह वाच े तेलिबया अस ून जा त क न कोरड ्या
हवामाना या आिण नापीक म ृदेत येते.
उसाची लागवड ही या द ेशात प ुरेसा आिण व ेळेवर जलिस ंचना या स ुिवधा
उपल ध असणा या मया िदत द ेशात होत े.
गोदावरीचे खोर े, अहमदनगर िज हा , इंदापूर-बारामतीचा प ुणे िज ातील भाग ,
साता यातील क ृ णेचे खोरे, को हाप ूर आिण सा ंगली िज हा ऊस उ पादक द ेशात
प े आहे.
२) कापूस
तापी या खो यात कापसाची लागवड होत े.
कापसाच े उ पादना ह े तापी या खो यात , खानद ेश आिण िवदभा त याम य े िवशेषत:
जळगावम य े क ि त झाल ेले आहे.
एकूण िपक े पैक १४% े हे कापसा या लागवडीखाली आह े, आिण वािष क
उ प न २.८४ ल टन कापसाच े आहे.
३.६.४. फळ उ पादन
महारा फळा या उ पादनासाठीही िस आह े. munotes.in
Page 80
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
80 रा यातील म ु य फळ े उ पाद न िवश ेषत: आंबा, केळी, ा े आिण स ं ी आह ेत.
नागपूर आिण नािशक ह े मु य फळ उ पादक आह ेत.
३.७. महारा ातील श ेती सम या
१) वैिश ्यपूण उपजीिवक ेचे साधन
महारा ातील श ेती ही उपजीिवक ेचे साधन आह े.
उ पादक आिण श ेतकरी िपका ंचे उ पादन ह े कुटुंबा या उ दरिनवा हासाठी करतात .
२) लहान आकार आिण श ेती े ाचे िवभाजन
वारसा ह काम ुळे, उपल ध जिमनीच े िवभाजन आिण सामािजक सा ं कृितक आिण
आिथ क घटक श ेती या िवभाजना या कारणीभ ूत आह ेत.
लहान े हे आिथ क ्या फायद ेशीर नसत े.
३) लोकसंखेचा अित र ताण
या कारणाम ुळे जिमनीस अितशय मागणी आह े.
अगदी लहानात लहान जिमनीचा त ुकडास ु ा मशागतीखाली आणला पािहज े.
४) बी-िबयाण े
चांग या तीच े ब ी-िबयाण े हे िवश ेषत: लहान आिण िकरकोळ श ेतक या ंपय त
चांग या िबयाणा ंची िकंमत जा त अस याम ुळे दुद वाने पोहचतच नाहीत .
५) अपु या िसंचना या स ुिवधा
महारा ात िव तृत आिण मोठया माणात प ुरेशा िस ंचना या स ुिवधा उपल ध
झा या नाहीत .
६) मशागतीखाली िव त ृत े अस ूनही ित ह े टरी उ प न हे महारा ात कमी
आहेत.
७) तं ानाचा श ेती े ाचा िवकास झाल ेला नाही .
८) शेती हे पारंपा रक म यम
अजूनही श ेतकरी अशा ीय श ेती प ती वापरतात ज ुनी श ेती ह यार े आिण
साधना ंचा वापर करतात . munotes.in
Page 81
पशुपालन , पशुधन, मासेमारी, खिनज े
81 िनकृ तीच े िबयाण े वापरतात .
खते आिण िकटकनाशका यािशवाय क ेले या श ेतीत कमी उ पादनास कारणीभ ूत
ठरते.
९) महारा ाती ल मृदा ही कमी दजा ची आिण खडकाळ आह े.
१०) महारा ातील न ा ा ह ंगामी व पाची आह ेत.
११) बेभरवशाचा पज य –
शेतीतील पा यातील महारा ातील बर ेचशे शेतकरी ह े पावसावर अवल ंबून आह ेत.
ते पावसा या दय ेवर असतात हण ून कधी अितव ृ ी नंतर आल ेला पूर कार णीभूत
ठरतो.
दुस या बाज ूस अिनयिमत पज य कधीकधी द ु काळी प रि थती िनमा ण करतो ,
याम ुळे रा यातील श ेती े ात ब याच सम या िनमा ण होतात .
१२) मृदा धुप
कोकण िकनारप ीवर ज ेथे भरप ूर पाऊस पडतो . नैसिग क वन पती म ृदा धुपेमुळे
वाह न जातात िक ंवा न होतात .
मृदेची सुपीकता काही िठकाण े धो या या पातळीपय त खाली आली आह े. याम ुळे
ब याचशा िपका ंचे उ पादन कमी झाल े आहे.
१३) ग रबी
ही एक म ुख व महारा ातील श ेती िवकासातील ग ंभीर सम या आह े.
शेतकरी अज ूनही कौट ुंिबक कजा या ओ याखाली दबला आह े. हणूनच या ंना
सुधा रत श ेती साम ु ी िकंवा बी-िबयाण े वापरण े परवडत नाही .
१४) िपक स ुर ा
पज याचा अभाव , पूर, दु काळ िक ंवा रोगा या पसरल े या िपका ंवरील क ड अ या
िविवध कारणाम ुळे शेतीत झाल े या न ुकसानीस कोणतीही स ुर ा नाही .
१५) शेतजिमनीच े आिण म ृदेचे दूषण
यािशवाय म ृदेची धुप, जिमनी आिण म ृदा ही द ुिषत या या स ंसगा मुळे भािवत
झाली आह े. मानवा या ि याम ुळे जमीन िक ंवा मृदा द ूिषत झाली आह े. munotes.in
Page 82
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
82 शेती, औ ोिगक करण आिण खाणकाम या ि या जमीन आिण म ृदे या द ूषणास
कारणीभ ूत ठर या आह ेत.
३.८ महारा ातील पश ुधन संसाधन े
पशुधन ह े भारती य शेती प तीत एक मह वाच े अंग आह े, अनेक व िविवध बाज ून
शेती या वाढीस व िवकासात मह वाचा सहभाग आह े.
याम य े पश ुपालन , दु ध आिण म स यवसाय याचा समाव ेश होतो . ामीण
अथ यव थ ेम ये याची भ ूिमका मह वाची ठरत े. भारतीय श ेतीचा एक अख ंड अिवभा य
घटक अस ून दोन त ृतीयांश ामीण लोकस ं येचे उपजीिवक ेचे साधन आह े.
३.८.१. महारा ातील पश ुधनाच े यव थापन
उि ्ये
रा यातील िस जातीच े जतन आिण आध ुिनक करण
पशुधना या मत ेचे िनरी ण आिण धोरण ठरिवण े.
शेतक या ंना िश ण द ेऊन आिण उ ोगध ंदा स म बनिवण े.
जनुक सं था (Semen Stations) सश बनिवण े.
नापीक छावणी िक ंवा सं था याची थापना करण े.
अशासक य सामािजक स ं था (NGO) यांना पश ुधन िवकासासाठी उ ेजन िक ंवा
पाठ बा द ेणे.
िमळाल ेले फायद े शेतक या या दारापय त पोहचवण े.
सेवा आिण फायद े ा या अ ंमलबजावणीसाठी िश त ब रचना रचना असावी .
३.८.२ महारा ातील पश ुधनाचा िवकास
शेतीत ाणी ही स ंप ी समजली जात े. पाळीव ाणी हणज ेच जे शेतीवर आधा रत
असतात . ते अ न , तंतू िकंवा क ा या कामास उपय ु , पशुधन ज े शेतीत प ूरक वरील
संपदा िनमा ण करत े. गुरेढोरे, म ढ्या, बक या , घोड्डे, डुकरे आिण क बड ्या या ंचा
समाव ेश पश ुधन हण ून उपय ु जनावरा ंम ये होतो . महारा ाम य े पशुधन ह े ामीण
जनतेची सामािजक आिथ क ि थती स ुधार यासाठी मह वाची भ ूिमका बजावत आह े.
मु य ाणी स ंपदा हणज े गुरे, हशी, म ढ्या, बक या , घोडे, डुकरे आिण क बड ्या
आहेत. munotes.in
Page 83
पशुपालन , पशुधन, मासेमारी, खिनज े
83 १) Cattle – गुरे
महारा ात अितशय िनक ृ दजा ची गुरे आढळतात .
सरासरी गायी या द ुधाचे उ पादन दरिदवशी एक िलटर आह े तर गत द ेशाम य े
जसे िक न ेदरलँड आिण ड े माक म य े जवळ जवळ दरिदवशी ३० ते ४० िलटर
दुधाचे उ पा दन होत े.
याच कारणासाठी भारतीय गाय ना tea-cup cow हणून संबोधल े जाते.
िसंधी जातीची गायी महारा ात आढळ ून येतात.
हशी ह े महारा ातील द ुधाचे मु य ोत आह े.
२) Sheep - म ढ्या
महारा ात म ढ्या ा मटणासाठी पाळ या जातात , लोकरीसाठी नाही .
३) Goat – बकरी
बकरीला गरीब माणसाची गाय हण ून ओळखल े जाते.
ामीण भागात जवळपास सव च घरात बक या आढळतात .
‘देशी’ कार या बक या महारा ात असतात .
४) घोडे, डुकरे, गाढव ह े सु दा य ेथे पाहायला िमळतात .
३.८.३. गुरांपासून उ पादन
आप या जीवनास आव यक असे बरेचसे उ पादन ग ुरे आप याला प ुरवत असतात .
पशुधनापास ून िमळणार े उतप न द ेशाचे आिथ क उ प न वाढवतात हण ूनच पश ुधन
हे सु दा आिथ क उ प नात मह वाची भ ूिमका िनभावत (बजावत ) असतात .
३.९. महारा ातील मास ेमारी
िकनारी आिण महारा रा यातील मास ेमारी
भारतातील िकनारप ी या रा यात मास ेमारी हा एक म ुख यवसाय आह े आिण
महारा ह े िकनारप ीवरील रा य अस याम ुळे यास अपवाद नाही . munotes.in
Page 84
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
84 अ न आिण श ेती स ंघटना (Food & Agriculture organization FAO) या जागितक
संघटनेनुसार ह े भारतातील १९९० ते २०१० दर यान म य उ पादन ह े दु पट झाल े
आहे.
भारतातील जवळजवळ १४ दशल लोक या यवसायात ग ुंतलेले आहे.
३.९.१. मासेमारीत भारतातील म ुख रा य े, २०१४ -१५
. रा य एकूण उ पादन (मेि क टन )
१. २. ३. ४. ५. ६. ७. ८. ९. आं देश
गुजरात
केरळ
तािमळनाड ू
महारा
पि म बंगाल
उ र द ेश
िबहार
कना टक १,०१,८५०
७२१,९१०
६६७,३३०
५५७,३६०
५५६,४५०
३४९,९५०
३२५,९५०
३१९,१००
२९७,६९०
३.९.२. महारा ातील मास ेमारीचा िवकास
महारा ात म य यवसाया या िवकासाची करण े.
महारा ाला ७२० िक.मीचा िकनारा लाभला अस ून ८७,००० चौ.िकमीचा उतार
आहे.
४० फॅदम उंचीपय त या ४४००० चौ िकमी े ात य ात चा ंग या तीचा
म य यवसाय चालतो आिण जवळ जवळ स ंपूण मासेमारी या े ापय त मया िदत
केलेली आह े.
य ात या े ातून अंदाजे ३.७४ ल टन मास ेमारी क ेली जात े.
४० ते १०० फॅदम भ ूखंडमंच याच े े ४९००० चौ.िकमी, यात ून ०.८० ल
टन य ात मास ेमारी क ेली जात े. munotes.in
Page 85
पशुपालन , पशुधन, मासेमारी, खिनज े
85 महारा हा गोड ्या पा या या िविवध ोत जस े तलाव , तळी आिण नदी यासाठीही
िस आह े हण ून येथे गोड्या पा यातील आिण खोल सम ु ातील मास ेमारी
यवसाय चालतो .
अरबी सम ु हा उ ण किटब ंधीय प ्यात अस ून येथे िविवध कारच े मास े
आढळतात .
जवळपास ७० ट के महारा ातील लोक ह े मासे खाण े पसंत करतात . मु य क न
माशाची िदवस िदवस म ु य शहर जस े क म ुंबई येथे मागणी वाढतच आह े.
वाहतुक या प ुरेशा सुिवधाम ुळे रा यातील म य यवसायाचा िवकास झा ला आह े.
रा यात शीतग ृह साठवण ूक सुिवधा स ु दा ब याच िठकाणी उपल ध आह ेत.
मासेमारी करणा या लोका ंनी आध ुिनक प तीचा वापर क ेला हण ूनच उ पादनात
वाढ होत आह े.
महारा ात अ ंतग त भागात गोड ्या पा यात जस े क नदी , तळे आिण धरणात
मासेमारी क ेली जात े.
रा यात शेती िवकास हा सहकारी सोसायटी या िवकासान ंतरच िवकिसत झाला .
रा य सरकार ह े म छीमारा ंना ब याचशा स ुिवधा प ुरवत असत आिण ब ँकसु ा
म य यवसाया या िवकासासाठी कज देत असत े.
३.९.३ मासेमारीच े कार
१) खोल सम ु ातील सागरी मास ेमारी याचा खा या पा यातील मा सेमारी अस ेही
संबोधतात .
२) गोड्या पा यातील मास ेमारी – याम य े नदी, तळी आिण धरणा ंचा समाव ेश होतो .
गोड्या पा यातील अ ंतग त मास ेमारीन े महारा ात जवळजवळ ६००-८०० करोड
चे उ पादनावर म छीमार लोक अवल ंबून आह ेत.
आिथ क सव णान ुसार (२०११ -१२) पुणे िवभागात ह णजेच पुणे, सातारा , सांगली,
सोलाप ूर आिण को हाप ूर िज ात , २०,००० मासेमारी करणार े लोक अ ंतग त
मासेमारीवरील ८,७२२ ल यावर स ंपूण िवभागातील मि छमारी सम ूह अवल ंबून
आहे.
munotes.in
Page 86
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
86 िज हा नदीची
लांबी अंतग त मास ेमारी खालील
एकूण े (नदी,तळी
आिण धरण े) हे टरी अंतग त
म यउ पादन
(MT)
पुणे
सोलाप ूर
सातारा
सांगली
को हाप ूर एकूण १२५२
७७२
६७६
३९२
९५५
४०४७ २४७२१
२७२००
१४५०४
४६७८
४२६६
७५३६९ २२०००
३०००
१९५०
१५४७
२२८५
३०७८२
२०११ -२०१२ या वषा त एकूण ५.८० लाख टन मास े पकड यात आल े, यापैक
४.३५ लाख टन ह े समु ात पकड यात आल े.
महारा ातील मास ेमारी ल टनात
२०११ -१२
खा या पा यातील गोड्या पा यातील
४.३५ ५.८०
३.९.४.खा या आिण गोड ्या पा यातील मास ेमारी
समु ा या पा यातील मास ेमारी ही महारा ा या पि म िकनारप ीवर हणज ेच
अरबी सम ु ाजवळ कोकण िकना रप ीत
िविवध कारच े, उ णकिटब ंधातील आकारान े लहान मास े, याची वाढ लवकर होत े,
याच े जो पादन सतत चाल ू असत े आिण आकारमान लहान अ या कार या
मा या ंची मास ेमारी महारा ा या िकनारप ी या चालत े आिण या यवसायाची
वेगवान प तीचे उलथापालथ चालल ेली अस ते.
साधारणपण े कोकण हा दि ण कोकण आिण उ र कोकण या दोन भागात
िवभागाला आह े. munotes.in
Page 87
पशुपालन , पशुधन, मासेमारी, खिनज े
87 याम य े खालील िज ाचा अन ु मे उ र ेकडून दि ण ेकडे समाव ेश होतो . पालघर ,
ठाणे, मुंबई उपनगर े, मुंबई शहर , रायगड , र नािगरी आिण िस ंधुदुग िज हा .
र नािगरीतली मास ेमारी क े
वेगवेगळी मास ेमारी क े िकंवा बंदरे या े ातील प ुढील माण े-
१) उ र कोकण
i. पालघर -ठाणे या िकनारप ीची ला ंबी १२७ मासेमारी क े – डहाण ू, सातपाटी
दाितवर े, अना ळा, वसई.
ii. मुंबई उपनगर े-मुंबई शहर िकनारप ीची लांबी ११४ िकमी मा सेमारी क े - मनोरी ,
मढ, वस वा , माहीम सस ुमूनडॉक
iii. रायगड – या िकना याची ला ंबी १२२ क .मी. आहे. मासेमारी क े – अिलबाग ,
मु ड, िदघी, ीवध न, मसाला
३.१०. पि म घाटातील महारा ातील जल हण े
२) दि ण कोकण
१) र नािगरी – या सम ु िकना या ची ला ंबी २२० िकमी मास ेमारी क े – िवजयद ुग ,
देवगड, मालवण , बेगुल आचर े िशरोडा , रेडी.
मासेमारी या चा ंग या प ती या िवकासासाठी आध ुिनक स ुिवधांनीयु अशी असली
पािहज ेत.
स या त ेथे तीन आध ुिनक ब ंदरे आहेत, जसे क
a) ससून डॉक
b) फेरी वॉक म ुंबईतील भा ऊचा ध का
c) र नािगरीती ल मोईरकरवाडा
सरकारन े खालील िठकाणी आध ुिनक मास ेमारी ब ंदरे थापन कर याचा िनण य घेतला
आहे.
i. अगरव – (अिलबाग – रायगड )
ii. सातपाटी - (पालघर )
iii. हण आिण साकरीनाथ र नािगरी
iv. सज कोट आिण आन ंदवाडी (िसंधुदुग ) munotes.in
Page 88
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
88 महारा ातील जवळजवळ ८०% मासेमारी ही िकनारप ी या देशात आिण १०%
मासेमारी खोल सम ु ात चालत े.
३.१०.१. गोड्या पा यातील मास ेमारी
जवळपास २० म यउ पादन ह े महारा ात गोड ्या पा यापास ून हणज ेच तळ े,
धरणे आिण अ य जल ोतात ून होत े.
काही िनवडक गोड ्या पा यातील म ु य मास ेमारी क े
१) पुणे - वरचढ आिण िशरासफल
२) सातारा - भायाणी आिण िप ंगाळी
३) नागपूर - रामनगर
४) चं पूर - ताडोबा , असोल म ेघा, िशंदेवाडी आिण घोडाझरी
५) भंडारी - चं पूर आिण िशवनी
६) ग डा - नवेगाव, बोदल सास चोरखमारा , सं ामपूर आिण उमरझरी .
सरकार मोठया माणावर तलाव ,धरणे हे जल ो त भाड े त वावर
म य यवसाया या िवकासासाठी उपल ध क न द ेतात.
छोट्या आकाराच े म यबीज ह े पूव कोलाकातात ून आणल े जायच े परंतु ते आता
महारा ात उपल ध आह ेत.
३.१०.२. गोड्या पा यातील मा या ंचे कार
कॅटिफश , रेह , कटला , कोळंबी इ यादी
३.१०.३. भातश ेतीशी िनगडीत असल ेली गोड ्या पा यातील मास ेमारी व ैिश ्ये
कोकणात भाताच े उ पादन होत े आिण िवदभा त जेथे पज याचे माण जा त आह े.
भातास जा त पा याची गरज असत े. पाणी ह े भातश ेतीत जा त साठ ून रहात े.
हणून ता या िक ंवा गोड ्या पा यातील मास े जसे िजताडा कॅटिफश आिण ख ेकडा
अशी य ेथे वाढिवली जातात .
शेती या भोवती मोठी आिण खोत चर िक ंवा वला बा ंधली जात े, जे हा पा याची
पातळी श ेतातील कमी होत े, बरेचशा मा या या जाती यातील साचल े या पा यात
वाढतात . munotes.in
Page 89
पशुपालन , पशुधन, मासेमारी, खिनज े
89 अ या कारची म यश ेती रायगड आिण ठाणे िज ात क ेली जात े.
हा एक श ेतक या ंना ख ूप मह वाचा जोड यवसाय आह े. शेतीतील नको असल ेले
आिण श ेतीस घटक असल ेले क टक ह े मास े खातात श ेतीतील िपका ंचे र ण
करतात .
शेतक या ंना वाढीव उ प नही िमळत े आिण ाहकाला मा या ं या िव म ुळे ताज े
मासेही िमळतात .
Fish farming म यश ेती
म यश ेती ही श ेतात मा यासाठी तयार क ेले या क ृि म डब यात िक ंवा त यात
केली जात े.
म य जो पादनासाठी क ृि म तलावाची ला ंबी जवळजवळ १०० मी. ंदी ४० मी.
आिण खोली २ मी. असत े. पा याची कमीत कमी खोली १ मी. असत े.
पा याच े पंपाचा वापर हा घाण पन ू काढ यासा ठी वापरतात ह े पाणी श ेतीस पोषक
याचा प ुरवठा करत े.
३.१०.४. म य ि या उ ोग
१) माशांची साठवण ूक
मीठा चा वापर क न वळव ून मा या ंची साठवण ूक केली जात े.
ही ि या ब याच िठकाणी क ेली जात े, जसे पालघर , डहाण ू, वसई, अिलबाग ,
मु ड, र नािगरी , मालवण , व गुल , िशरोडा आिण द ेवबाग
२) माशांची िनया त
म छी िनया तीचे उ ोग म ुंबई, अिलबाग आिण र नािगरी य ेथे वसल ेले आहेत.
३) मा यापास ून टेल काढण े.
हा उ ोग र नािगरीत चालतो िक ंवा हा उ ोगध ंदा र नािगरीत ि थत आह े.
३.११. म य यवसायाशी िनगडीत सम या
अितमास ेमारी, शहरीकरण , घरगुती आिण औ ोिगक द ूषण आिण पया वरणाची अवनती
या सव कारणाम ुळे एकोिणसा या शतका या अख ेरपासून महारा ात म य यवसायाला
ब याच सम या ंना त ड ाव े लागत आह े.
munotes.in
Page 90
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
90 १) मासेमारीतील घट
भारतातील स ुमारे १० दशल गरीब कोळी लोका ंची पौि क खा व आिथ क
सुरि तत ेसाठी न ा ह े मह वप ूण आहेत. भारतभर म छीमारीच े े कमी होत े आहे.
नदीतील म छीमारी ज ुनी अस ून याच े मह व हळ ूहळू कमी होत आह े. याबरोबर
कृि म मि छमारी व सागरी मि छमारी याम य े वाढ होत आह े.
अित मास ेमारीम ुळे ब याचशा जाती या नामश ेष हो या या मागा वर आह ेत.
पापल ेट आिण ब बील यासार या जाती या ंचे अितमास ेमारीम ुळे या जाती
राहतील िक नाही यात श ंका आह े.
मासेमारीतील मा या या स ं येत घट हो याची म ु य कारण े खालील माण े –
I. आधुिनक साम ी चा मास ेमारीसाठी वापर – आधुिनक मास ेमारीतील जाळ े हे
अितशय लहान मास ेसु ा पकडतात याला यापारी ्या काहीच िक ंमत नसत े
या कृतीमुळे मा या ं या वाढी या ि य ेवर प रणाम होतो .
II. मासेमारी वष भर चालत े – परंतु मासेमारी ही वष भर चालत े याचा िवपरीत
प रणाम म य जो पादानावर आिण या या जीवनच ावर होतो.
III. माशांचा आिण सागरी जीव म ृ यू – मासे आिण सागरीय जीव या ंचा मृ यू हा
दूषण वाढ यान े, आिण त ेलगळती आिण अपघात याम ुळे तेलाचा तव ंग
पा यावर पसर यान े होतो.
२) बरेचशे म छीमार ह े गरीब असतात आिण आध ुिनक साम ु ी मास े पकड यासाठी घ ेवू
शकत नाही .
३) जल द ुषणातील वाढ .
४) शहरीकरण आिण उ ोग ध ं ाची वाढ याम ुळे ठाण े आिण रायगड िज ातील
भातश ेतीवरील अित मण ज ेथे म यश ेती होती त ेथे झाले आहे, हणून म यश ेती
े कमी होत चालल े आहे.
५) बरेचसे भूिमगत पाणी ह े पावसा या पज या या िविव धतेने भािवत होत े.
६) भारतातील अगदी अच ूक वेगवेगळे पा याच े ोत मािह च नाही .
७) साठवण ुक या अप ु या स ुिवधा, वाहतूक आिण म यिव आिण म यउ पादन
८) या े ातील वाढी या आिण स ंशोधना या अप ु या स ंधी
munotes.in
Page 91
पशुपालन , पशुधन, मासेमारी, खिनज े
91 म य यवसा याची सम यावर उपाय
म य यवसायाशी स ंबंिधत सम या सोडिव यासाठी खालील उपाययोजना स ुचवू
शकतात .
१. पावसा यात मास ेमारीवर स ंपूण बंदी आणण े.
२. यो य जा याचा मास ेमारीसाठी वापर याम ुळे छोट्या आकाराच े मासे यात ून सहज
पकडता य ेतात, िनसटून जाव ू शकतात .
३. गरीब म छीमारा ंसाठी आिथ क मद त.
४. साठवण ुक साठी अिधक चा ंग या कार या स ुिवधा, वाहतूक आिण मास े आिण
म य उ पादनाची िव .
५. अंतग त मास ेमारीसाठी यो य िश ण आिण ो साहन .
६. मासेमारी स ंबंिधत व ेगवेग या प तीच े िश ण आिण िवकास .
७. मासे आिण मा ंस पदाथ यां या िनया तीसाठी माग दश न आिण मदत .
३.१२. महारा ातील खिनज े आिण उजा साधन े
महारा ातील खिनजस ंपदा िवप ुल लाभाची आह े. रा या या ब याचशा भागात िविवध
खिनज े आढळतात .
महारा ाचा स ंपूण भाग ि क पाचा भाग अस ून, ारंभीपास ूनच या या खडका ंची रचना
ही िविवध कार या ाचीन खडकापास ून झाली आह े. या यावर काला ंतराने
िनसगा तील अनातग त ि य ेने बराचसा बदल झाल ेला आह े. द खन या पठारान े य ा
रा याच े जवळजवळ ८०% े द खनन े यापल ेले आहे. जे भू तरशा ान ुसार फार
जु या कारची घड ण अस याच े ीस पडल े. अितशय मह वप ूण आिथ क खिनज े
हणज े जसे क कोळसा , लोहखिनज , मॅगनीज , चुनखडक इ. असून भू तरा या ज ु या
रचनेत आढळतात .
३.१२.१. महारा ातील खिनज े
महारा ान े ३०७७१३ चौ,िकमी े यापल ेले आह े. यापैक ५८४६५ चौ.िकमी
हणज ेच १९% एकूण े ापैक खिन जांनी यापल ेले आहे.
munotes.in
Page 92
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
92 िवभागावर खिनजाच े िवतरण खालील माण े –
. िज हा %
१ नागपूर ६०%
२ अमरावती १०%
३ कोकण २०%
४ औरंगाबाद ५%
५ पुणे ३%
६ नािशक २%
३.१२.२. महारा ातील मह वाची खिनज े
खिनज स ंप ी
महारा हा कायनाईट kyanite या उ पादनात ि तीय मा ंक आिण म ॅगनीज खिनज
उ पादनात त ृतीय मा ंकावर आह े.
पूव कडील िवदभा चे े आिण पि म ेकडील कोकण ह े मु य व ेक न खिनजा ंचे प े
महारा ात आह ेत.
रा यातील मह वाच े खिनज हणज े कोळसा , लोहखिनज , मॅगनीज, चुनखडक ,
बो साईड , डोलोमाईट, िसिलका (वाळू), कायनाईट , आिण िसलीमानाईट इतर खिनज े
हणज े बॅराईट, िल नाई , िचकणमाती , फेत पार , तांबे, ोमाईट , ा फाईट , लोराईट
इ यादी .
रा यातील खिनजाच े साठे खाली िदल ेले आहेत.
. खिनज िज ाची नाव े जेथे खिनज े आढळतात १. कोळसा नागपूर
चं पूर
यवतमाळ
वधा
२. चुनखडक चं पूर
गडिचरोली
यवतमाळ
नांदेड munotes.in
Page 93
पशुपालन , पशुधन, मासेमारी, खिनज े
93
३. मॅगनीज अहमदनगर
नागपूर
४. लोहखिनज भंडारा
गडिचरोली
५.
६. कायनाईट
िसलीमानाईट
पायरो रफलीट चं पूर
भंडारा
िसंधुदुग
भंडारा
भंडारा
७. बो साईड
चं पूर
को हाप ूर
रायगड
८.
िसलीक वाळ ू
आिण
समु ी वाळ ू सातारा
र नािगरी
ठाणे
सांगली
िसंधुदुग
र नािगरी
९. िचकणमाती नागपूर
अमरावती
चं पूर
िसंधदुग
ठाणे
१०. बेराईट चं पूर munotes.in
Page 94
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
94
११.
१२.
ा फाईट
िलमेनाईट गडिचरोली
िसंधुदुग
र नािगरी
१३.
१४.
लोराईट
तां याचे खिनज चं पूर
नागपूर
चं पूर
१५. ोमाईट नागपूर
भंडारा
िसंधुदुग
चं पूर
१६.
१७. डोलोमाईट
वेनॅडीयम नागपूर
यवतमाळ
गडिचरोली
ग िदया
१८. टंग टन नागपूर
१९.
२०.
२१.
िझंक
फे ड पार
वाट झ नागपूर
िसंधुदुग
गडिचरोली
भंडारा
२२.
२३.
सोप टोन
ॲगेट
(एक मौ यवान
दगड)
ॅनाईट ग िदया
नांदेड
िसंधुदुग
औरंगाबाद
जालना
जळगाव
बुलढाणा
नागपूर munotes.in
Page 95
पशुपालन , पशुधन, मासेमारी, खिनज े
95 चं पूर
गडिचरोली
भंडारा
नांदेड
िसंधुदुग
ठाणे
३.१२.३. मह वाची खिनजाची मािहती प ुढील माण े
१) लोहखिनज – लोहखिनज ह े लोख ंड आिण टील उ ोगासाठी म ुख ोत आह े.
टील या उ पादनात लोहखिनजाची ख ूप गरज असत े. उ ोगसम ूहाचा लोहखिनज पाया
आहे. जवळजवळ (९८%) लोहखिनज ह े टील बनिव यासाठी वापरल े जाते. सा या
पीन पास ून िकंवा टाचणी पासून ते अ नीबाणापय त सव या सव वेगवेग या उ पादन
ि य ेत टीलची गरज असत े.
चार कारची लो खािनज े आहेत.
I. म नेटाईट – म नेटाईट म य े हॅमेटाईट प े ा लोहाच े माण जा त असत े. परंतु
कमी तीच े असत े. रंगाने ते का या र ंगाचे असून आिण ७०% पे ा जा त
लोहखिनज असत े.
II. हॅमेटाईट – हॅमेटाईट ह े नाव म ुल ीक श द ह ॅम हणज े र कारण त े लालसर
रंगाचे असत े. म नेटाईटप े ा जा त असत े. हॅमेटाईट म य े जवळपास ७०%
लोहाच े माण यात असत े.
III. िलमोनाईट – िलमोनाईट ह े एक लोहखिनज अस ून लोहाच े माण ख ूपच कमी
असत े. जवळपास ६०% लोहाच े माण
IV. िसडेराईट – हे िपवळसर र ंगाचे लोहखिनज अस ून ४८% लोह माण असत े.
महारा ातील लो खािनजाची िठकाण े
१) महारा ाचा प ूव कडील भाग – लोहखिनजाच े साठे हे महारा ातील प ूव कडील
हणज े चं पूर, गडिचरोली आिण ग िदया िज ात आढळतात .
२) महारा ा या दि ण ेकडील भाग – लोहखिनजाच े साठ े महारा ातील
दि ण ेकडील िस ंधुदुग िज ात आढळतात . munotes.in
Page 96
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
96 लोहखिनज ह ॅमेटाईट च ं पूर, गडिचरोली आिण िस ंधुदुग िज हा ; काळण े िसंधुदुग
ि थत एक म ु य लोहखिनज उ खनन खाण आह े, या िव भागात ९० रा याचा
लोहखिनजा चा साठा आह े.
लोहखिनज म न ेटाईट ग िदया िज ात .
इतर लोहखिनजा या खाणी खालील िज ात ि थत आह ेत.
I. लोहारा – लोहारा य ेथे ६५ दशल टन लोहखिनज सापडत े आिण या खिनजाची
गुणव ा व दजा अितशय चा ंगला आह े.
II. असोला – चांग या तीच े लोहखिनज
III. िपंपळगाव – चांग या तीच े लोहखिनज साठा य ेथे आहे.
IV. गडिचरोली – या िज ात खिनजत ेलाचे साठे देऊळगाव , भामरागड , सुरनगड ,
फुसार इ यादी िठकाणी एकवटल ेले िदसत े. येथे चांग या कार े िवकिसत झाला
नाही.
V. ग िदया – येथे ६ दशल लोहखिनजाच े साठे आढळतात . आंबे, तलो आिण
कौसीप ुर येथे लोहख िनज आढळत े.
VI. नागप ूर – िभवाप ूर येथे लोहखिनज आढळत े. खिनजाची ग ुणव ा आिण माण या
िज ात फार कमी आढळत े.
VII. िसंधुदुग – ४० दशल टन खािनजाच े साठे येथे व गुल , रेडी, भूडपेटा आिण
लोहमाग येथे आढळतात .
२) बॉ साईट –
बॉ साईट , अ युिमिनयम खिनज , हे अ य ुिमिनयमच े साठे असल ेले मु य खिनज आह े.
अ युिमिनयम हा धात ू ब याच प तीन े वापरला जातो . उदा..
a) वाहतुक म य े (Automobiles), िवमान , रे वे, कार, सागरी मोठया नावा , सायकली ,
पेस ा ट इ यादी .
b) जहाज े, न या आिण ओतकामाची सािह य .
c) वे टनाच े आवरणासाठी (बर या , आवरण , ेम इ यादीसाठी )
d) अ युिमिनयमची झीज ेची ितकार मत ेमुळे अ न आिण कोणत ेही प ेय
साठवण ुक साठी याचा उपयोग होतो .
munotes.in
Page 97
पशुपालन , पशुधन, मासेमारी, खिनज े
97 महारा ात नऊ कोटी टन बॉ साईटच े साठे आहेत.
जवळजवळ स ंपूण भारतातील साठ ्याम य े जवळजवळ १०% उ पादन एकट ्या
भारतात होत े.
महारा ा या दि ण ेकडे हणज े को हाप ूर, रायगड , र नािगरी , सातारा , सांगली,
िसंधुदुग आिण ठाण े िज ाम य े बॉ साईटच े साठे आढळतात .
I. को हाप ूर िज हा – चांग या तीच े बॉ साईटच े साठ े र नािगरी ,
धगरवाडी , गारगोटी , प हाळी िवशाळगड , उदिगरी, रंगेवाडी,
कासारवाडा
II. सातारा िज हा – महाबळ े र आिण पाटण – कोयना नदीच े खोरे
III. सांगली िज हा – कृ णा नदीच े खोरे.
IV. ठाणे िज हा – तुंगारे र या ट ेकड्या
V. रायगड िज हा – ीवध न, मु ड, रोह, महाड
VI. र नािगरी िज हा – मंडणगड , दापोली
VII. िसंधुदुग िज हा – आंबोली
३) ोमाईट –
ोमाईट भ ंडारा, चं पूर, नागपूर आिण िस ंधुदुग िज ात आढळत े.
४) कोळसा –
कोळसा हा नागप ूर, चं पूर आिण यवतमाळ िज हा याच े साठे आढळतात .
५) डोलोमाईट –
डोलोमाईटच े साठे चं पूर, नागपूर आिण यवतमाळ िज ात आढळतात .
६) अ नी ितबंधक िचकणमाती –
अ नी ितबंधक िचकणमाती ही अमरावती , चं पूर आिण र नािगरी िज ात
आढळतात .
७) लूरोईट आिण श ेल खडक -
लूरोईट आिण श ेल खडक हा च ं पूर िज ात आढळतो .
munotes.in
Page 98
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
98 ८) कायनोईट –
कायनोईट भ ंडारा आिण नागप ूर िज ात आढळतो .
९) लॅटराईट –
लॅटराईट चे साठे को हाप ूर िज ा त आढळतात .
१०) चुनखडक –
अहमदनगर , चं पूर, धुळे, गडिचरोली , नागपूर, नांदेड, पुणे, सांगली आिण यवतमाळ
िज हा च ुनखडक सापडतो .
११) मॅगनीज –
मॅगनीज ह े एक कारच े मह वाच े खिनज औ ोिगकक करणातील िम धात ू हणून
वापरला जातो , मु य व ेक न टील या उ पादनात याचा उपयोग होतो . या या
बॅटरीम य े ाय स ेल हण ून वापरल े जात े. मॅगनीजडाय ऑ साईड याचा वापर
रंगाम य े का या - तपिकरी र ंगाचे रंग य हण ून केला जातो .
भारतात ८ मॅगनीजच े साठे महारा ात आढळतात .
महारा ा या प ूव कडील भागा त मॅगनीजच े साठे भंडारा, नागपूर आिण दि ण ेकडील
िसंधुदुग आिण र नािगरी िज ात आढळतात .
१) नागप ूर िज हा – चांग या तीच े मॅगनीजच े साठे अितशय कमी खोलीवर – कनाह
आिण प च नदी या खो यात आढळतात . रामटेक ताल ु यातील मनसर कोड ेगाव,
गुमगाव, रवापा आिण रामोड गरी ा सबन ेर ताल ु याती ल िठकाण े जेथे मॅगनीज
साठे सापडतात .
२) भंडारा – कुरमुडा, िचखाला , ड गरी आिण िसट स ंवंगी तुमसर ताल ु यातील भ ंडारा
िज ात म ॅगनीज आढळत े.
३) िसंधुदुग – चांग या तीच े मॅगनीज ह े िडंगने, नटरड े, सोझोली आिण ब ंद हे
सावंतवाडी ताल ु याती ल आिण कनकाचली , तालु याती ल फ डा य ेथे आढळत े.
१२) Cornudum & Pyrophylite
Corndum & Phyrophylite हे भंडारा िज ात आढळत े.
१३) वाट झ आिण िसिलकास ँड –
वाट झ आिण िसिलका वाळ ू चं पूर, गडिचरोली , भंडारा ग िदया , को हाप ूर, नागपूर,
र नािगरी आिण िसंधुदुग िज हा आिण वा ट झचे ग िदया आिण नागप ूर िज ात
उ पादन होत े. munotes.in
Page 99
पशुपालन , पशुधन, मासेमारी, खिनज े
99 १४) िसलीमनाईट
िसलीमनाईट च ं पूर िज ात आढळत े.
१५) चायना – chaina clay – िचकणमाती
िचकणमाती ही अमरावती , भंडारा, चं पूर, नागपूर, िसंधुदुग आिण ठाण े िज ात
आढळत े.
३.१४.४. िज ात आढळणारी इत र खिनज े –
I. Bargty – हे चं पूर आिण गडिचरोली िज ात आढळत े.
II. तांबे हे भंडारा, चं पूर, गडिचरोली आिण नागप ूर िज ात आढळत े.
III. फे सपार – िसंधुदुग िज ात फ े सपार , सोने भंडारा आिण नागप ूर िज ात
आढळत े.
IV. ाफाईट भ ंडारा, चं पूर, धुळे, गडिचरोली , नागपूर, नांदेड, नािशक , िसंधुदुग
आिण ठाण े िज ात आढळत े.
V. ाफाईट आिण अ क ह े िसंधुदुग िज ात सापडत े.
VI. िशसे – िझंक आिण भा ंडार आिण नागप ूर िज ात आढळत े.
VII. संगमरवरी दगड ह े भंडारा आिण नागप ूर िज ात , Orchre – गे हा च ं पूर आिण
नागपूर िज ात सापडत े.
VIII. Vcr वेर आिण ह ॅमाडीयम ह े भंडारा िज ात आढळत े.
IX. िसटॅर हे भंडारा, र नािगरी आिण िस ंधुदुग िज ात आढळत े.
X. रटॉिनयम ह े खिनज ग दीया आिण र नािगरी िज ात आढळत े.
३.१२.५. खिनज आिण याच े महारा ातील उपयोग
. खिनज उपयोग
१.
२.
३.
४.
५. तांबे
ॲ युिमिनयम
ोमाईट
डोलोमाईट
ायोनाईट िव ुत उपकरण े, भांडी
औ ोिगक
धातू, मौ यवान धातूचे रसायन े
लोह- टील
काच, रसायन े, िसम ट, िहरा, िव ुत उपकरणात munotes.in
Page 100
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
100 ६.
७.
८.
९.
१०.
११.
१२.
१३.
१४.
१५. ायोराईट
िसिलका , वाळू
चुनखडक
अॅबे टास
टंग टन
अ क
Vendium
वॅनाडीयम
बेसॉ ट
ॅनाईट
लॅटराईट रंग, कागद , रबर
काच, िव ुत उपकरणात
िसम ट लोह पोलाद - टील , कापड , रसायन े
िसम ट
यु साम ी
िव ुत उपकरण े
औ ोिगक वापर
बांधकाम
बांधकाम
बांधकाम
३.१२.६. महारा ातील उजा साधन े
आप या उजा ही िविवध साधना ंपासून जस े कोळसा , क चे तेल, अणू उजा इ यादी
पासून िमळत े.
उज चा वापर हा उ ोग ध ं ात याच माण े दैनंिदन जीवनात होतो . शा त िवकासासाठी
या गो ीची गरज असत े.
३.१२.७. उजा संसाधन े
उजा संसाधनाच े वग करण दोन िवभागात करता य ेते.
अ) पारंपा रक
ब) अपार ंप रक
अ) पारंपा रक ोत –
पूव पास ून याचा वापर उजा साधन े हणून झाला आह े यांना पार ंपा रक उजा ोत
हणतात . उदा. लाकूड, जीवा म इ ंधन जस े कोळसा , क चे नैसिग क तेल आिण वाय ू
आिण जलिव ुत.
munotes.in
Page 101
पशुपालन , पशुधन, मासेमारी, खिनज े
101 ब) अपार ंप रक उ जा ोत
उज ची वाढ ती मागणी आिण पार ंपा रक ोत जस े कोळसा , पे ोिलयम न ैसिग क वाय ू
इ यादी . उजा साधना ंचा जलदगतीन े कमी होत चालल ेला ोत इ यादीम ुळे
अपारंप रक ऊजा ोता ंचा उज चा हणज ेच सूय , तर, जीवा म , लाटांमुळे िनमा ण
होणारी उजा , भूगभ उजा आिण कच यापास ून तयार होणारी उजा , भूगभ उजा आिण
कच यापास ून तयार होणारी उजा यांना मह व ा होत चालल े आहे.
या ऊजा ोता ंचा वापर नािव यान े केला जातो अ या ंना अपार ंप रक उजा साधन े
हणतात .
िविश वापरासाठी िक ंवा साधना ंसाठी शा ाचा अपार ंप रक ऊजा ोता ंचा
िवकास कर याचा य न करत आह ेत.
आप याला जीवा म इ ंधना यावर कमी अवल ंब वासाठी नवीन उजा ोता ंची गरज
आहे.
यािशवाय आप याला पया वरण न ेही उजा ोताची गरज आह े क िज नवीकरणीय
सु दा अस ून शक ेल.
पारंपा रक उजा खालील माण े –
१) जळाव ू लाकूड –
ामीण महारा ातील उज चा मु य ोत ह े जळाव ू लाकूड आह े.
याचा वापर घरग ुती इंधन हण ून आिण उज साठी क ेला जातो .
२) कोळसा –
कोळसा ह े िवपुल माणात जाणार े जीवा म इ ंधन आह े.
कोळसा ाचा वापर घरग ुती याच माण े औ ोिगक इ ंधन हण ूनही वा परला जातो .
ब याचशा उव ैि क िव ुत क ात कोळशाचा वापर क ेला जातो .
कोळसा मोठमोठ ्या वन पती या द ेशात भ ूगभा त गाडल े गे यानंतर भूगभ ि य ेने
तयार होतो .
कोळशाच े फायद े –
तो सव उपल ध असतो . िव ुत िनिम तीसाठी याचा अितशय वापर क ेला जातो .
munotes.in
Page 102
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
102 कोळशाच े तोटे –
कोळसा हा वाहत ुक साठी अवजड आह े आिण भरप ूर दूषण कोळशा या वापरण े
होते.
कोळशाच े कार –
कोळशाच े चार कार आह ेत.
१) पीट
२) िल नाईट
३) िबट्यूिमनस
४) ॲ ांसाईट
a) पीट याचा उ ल ेख िविश कारचा कोळसा हण ून केला जात नाही कारण याचा
वापर इंधन हण ून अितशय कमी माणात आज वापर होतो . याम य े काब नचे माण
४०% कमी आह े. याचा फ घरग ुती वापरासाठी वापर क ेला जातो . हा कोळसा िठस ूळ
असतो .
b) िल नाईट – हा मऊ , िठसूळ कोळसा अस ून याम य े पा याच े माण जा त असत े.
याम य े उ णता धारण कर याची मता पीट कोळ याप े ा जा त आह े पण अज ूनही
याचा वापर होत नाही . तथािप आप या कोळशा या साठ ्यापैक अधा साठा िल नाईटचा
आहे. याम य े काब नचे माण जवळपास ४०% आहे.
c) िबट्यूिमनस – िव ुिनयम कोळसा हा य ुनायटेड ट ेटस आिण य ुरोपभर क ेला जातो.
याम य े काब नचे माण ७०% ते ८०% आहे.
d) ॲ ांसाईटस - ॲ ांसाईट हा पा ंतरीत कोळसा आह े आिण हा एक उ च तीचा
कोळसा आह े. तो कठीण आिण का या र ंगाचा असतो . हा कोळसा वजनान े इतर
कोळशा या मानान े पा याचा अ ंश याम य े कमी मा याम ुळे खूपच हलका असतो .
यामुळे उज चे माण स वा िधक असत े. काब नचे माण ९५% इतके असत े.
भारता या त ुलनेत महारा ात ३.४४% एवढे आह े पण महारा ान े एकंदरीत
योगदान रा ीय उ पादना या ९.२९% आहे.
हे साठे ॉ ब े चोला , खापख ेरवा, पारस, बलारशा , नािशक आिण कोराडी या उजा
क पा ंना स या प ुरवठा क रत आह ेत, तीन मह वाच े कोळ या या े ाचे थान
१) चं पूर, घुघुस आिण वरोरा जवळील वधा नदीच े े
२) नागपूर िज ातील कामट े कोळसा े munotes.in
Page 103
पशुपालन , पशुधन, मासेमारी, खिनज े
103 ३) बंदेर कोळसा े
वरील तीनही कोळसा े ात कमी तीचा कोळसा अस ून यात रा खेचे माण जा त
आहे.
महारा ातील म ु य व ेक न एकवटल ेले कोळसा े
i) चं पूर िज हा
ii) नागपूर िज हा
iii) यवतमाळ िज हा
चं पूर िज हा – कोळशाच े महारा ातील सवा िधक साठ े (जवळपास ७०)
चं पूर िज ात खालील ताल ु यात कोळशाच े साठे आढळ तात.
a) चं पूर ताल ुका – चं पूर, घुघुस, बेलारपुर
b) रातुरा ताल ुका – सा ी
c) भ ावती ताल ुका – मांजरी
d) वरोडा ताल ुका – वरोडा
I) नागपूर िज हा -
नागपूर िज ातील खालील े ात कोळसा आढळतो .
a) उमरेड
b) कामती
c) सावन ेर
d) िसलेवारा
e) पाटसावनी
f) वीखारी
II) यवतमाळ िज हा – I
यवतमाळ िज ात खालील ताल ु यात कोळशाच े साठे आढळतात .
a) वानी ताल ुका – वाणी आिण राज ूर
b) मारेगाव ताल ुका – अ टोता munotes.in
Page 104
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
104 c) डीगरास ताल ुका – िचंचोळी
d) उमरख ेड ताल ुका – डंक
३) पे ोिलयम –
हाय ोकाब न व प आिण वाय ु प व पातील व ेगवेग या रासायिनक ग ुणधमा चे,
रंगाचे आिण िविश Gravity गु व घनत ेचे या सवा ना पे ोिलयम स ंसाधन े
हणतात .
खडका ं या थरा ंम ये पे ोिलयम पदाथ आढळतात िक ंवा सापडतात .
खोल क ूपनिलक े या साहा यान े ते काढल े जाते.
कूपनिलक ेतून काढल ेले टेल हे क या त ेला या व पात राहत े आिण या म ये
ब याचशा अश ु ी असतात . हणून ते तेल शु ीकरणात ून याव े लागत े.
पे ोिलयम ह े शु ीकरणासाठी पाठवल े जाते यापास ून वेगवेगळे पे ोिलयम उ पादन
जसे िडजेल, पे ोल, रॉकेल, मेण, लाि टक आिण व ंगण वग ैरे बनिवल े जाते.
पे ोिलयम उ ोगापास ून बरेचसे उप उ पादन े जसे खते, कृि म रबर , कृि म धाग े,
औषध े, हसलीन , वंगण, मेण, साबण आिण स दय साधन े इ यादी .
मुंबईपास ून दूर १६० िकमी. अंतरावर , मुंबई हाय त ेलिवहीर १९७१ साली
सापडली . या े ात प े ोिलयम च े उ पादन १९७६ म ये सु झाल े.
जवळपास ५०% क या तेलाचा वापर भारतात होतो तो याच त ेल े ातून येतो.
तेल े ापास ून तेल शु ीकरण कारखा यापय त पाईपलाईन न े आणल े जाते आिण
यावर य ेथे िविवध ि या क े या जातात .
आता ह े साठे रायगड िज ातील उरण य ेथे अरबी सम ु ात सापडतात .
पे ोिलयमच े फायद े –
पाईपलाईनन े वाहत ूक करण े हे अिधक सोप े आहे.
हे तेलापे ा व छ आिण व त आह े.
जीवा म इ ंधना या ुटी –
िनसगा म ये जीवा म इ ंधनाच े साठे संपत चालल े आहे.
जीवा म इ ंधनाची वाढता वापराम ुळे हे साठे संप याचा धो या या ि थतीत आह े. munotes.in
Page 105
पशुपालन , पशुधन, मासेमारी, खिनज े
105 जीवा म इ ंधना या वलनाम ुळे िवषारी वाय ू िनमा ण होतात.
आपण जीवा म इ ंधनावर ख ूपच अवल ंबून आहोत आिण त े आता लवकरच
संप या या मागा वर आह ेत.
हणूनच पया यो इंधना या शोधासाठी िनकडीन े आव यकता आह े.
३.१२.८. अपार ंप रक उजा ोत
जे उजा ोत नवीन अस ून याचा वापर न ुकताच स ु झा लेला आह े यास
अपारंप रक उजा ोत हणतात .
िविश पदाथा पासून शा व ेगवेगळे अपार ंप रक उजा ोत िवकिसत कर याचा
य न करीत आह ेत.
जीवा म इ ंधनावरील अवल ंब वासाठी आप याला नवीन उजा ोता ंची गरज लाग ेल.
यािशवाय आप याला अिधक पया वरणीय ि य उजा ोता ंची नवी करणीयस ु दा
आहे.
१) जलिव ुत
वाहते पाणी अडव ून ही उजा िनमा ण केली जात े.
या प तीन े िज िव ुतुजा िनमा ण केली जात े यास जलिव ुत िकंवा जल उजा
हणतात .
जलिव ुत िनमा ण कर यासाठी धरणाम य े पावसाच े पाणी िक ंवा नदीच े पाणी
साठवल े जाते.
यानंतर हे पाणी अितशय उ ंचीव न पडल े जाते िकंवा टाकल े जाते.
पडणा या पा याम ुळे टबा ईनची पाती हलली जातात .
टबा ईन हल याम ुळे िव ुत उजा ही जल उज ने िनमा ण केली जात े.
जलिव ुत उज चे फायद े खालील माण े-
i. हे दूषणिहत आिण औि णक ऊज पे ा व त आह े.
ii. याची वाहतूक अिधक सो या प तीन े केली जात े.
iii. जलिव ुत क प हा मास ेमारी आिण जलिस ंचनास स ु दा मदत करतो . munotes.in
Page 106
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
106
जलिव ुत उज चे तोटे –
i. जलिव ुत क पाची िनिम ती करण े हे फार खिच क िकंवा महाग आह े.
ii. धरणा या िनिम तीमुळे बरेचसे े हे पा याखाली ब ुडालेले आहे.
iii. यामुळे ब याच मोठया माणात लोका ंचे िव थापन झाल ेले आहे.
३.१२.९. भीरा जलिव ुत क प
महारा ातील जलिव ुत क
I. रायगड – खोपोली (महारा ातील पिहल े जलिव ुत क ) िभवपुरी
II. भीराको हाप ूर – ितलारी
III. औरंगाबाद – जायकवा डी
IV. िहंगोली – येलदरी
V. अहमदनगर – भंडारदरा
VI. पुणे – फगने
VII. नागपूर – प च
२) Thermal Power – औि णक उजा
कोळ या या िक ंवा क या त ेला या वलनान ंतर जी उजा िनमा ण होत े यास
औि णक उजा हणतात .
चं पूर – बलारप ुर, दुग पूर
महारा ातील म ु य औि ण क वीज क े खालील माण े –
a) नागपूर – खापरख ेडा आिण कोराडी
b) अकोला – पारस
c) जळगाव – फेकरी (भुसावळ )
d) नािशक – एकल री
e) ठाणे – चोला आिण स ुभ
munotes.in
Page 107
पशुपालन , पशुधन, मासेमारी, खिनज े
107 ३) अणुउजा –
युरेिनयम, योरीयम , रॅडीयम , िलिययम , लुटोिनय इ यादी िकरणो सादी पदाथा या
अणुि येमुळे अणुउजा िमळते.
भारताम य े चौ या मांकावर अण ु उज या उ प नाच े, औि णक आिण प ुन नविकरणीय
उज चा ोत आह े. २०१३ पय त भारताम य े २१ अणुभ ्या ७ अणुिवखंडन क ावर
काय रत हो या .
महारा ातील अण ुउजा क े
१) पालघर ताल ुका – भारतामधील महारा ा तील पालघर िज ातील तारा पूर येथे
पिहला अण ुउजा क प क प ि थत आह े, याच े एकूण मता १४०० मेगावॅट आह े,
ताराप ूर हे भारतातील सवा त मोठ े अणुउजा क आह े.
२) नागपूर िज हा – येथे अणुउजा क िवकिसत होत आह े.
४) Solar Energy सौर उजा –
सौर उजा सूया पासून उ सिज त झाल ेली याम य े काश , िव ुतलहरी आिण
िकरण े, जरी ही स ंक पना स ूया ची िदस ू शकणारा काश अशी क ेली आह े.
सौर उजा हे सूय काशाच े िव ुत उज तील पा ंतरीत प आह े.
ते दोन व ेगवेग या कार े िमळिवली जातात .
ते दोन व ेगवेग या कार े िमळिवली जाता त.
फोटो हो टक (Photovoltaics (PV) िकरणा ं या सरळ वापरण े, जेथे िकंवा सौर
उज चे पांतर वाहात फोटो हो टक इभ े टर
सौर उज चे उपयोग
दूषणिवरिहत आिण न स ंपणारा
सौर उज चे तोटे
स या ती महाग आह े.
सौर उजा सवा चा िठकाणी वापरता य ेत नाही िक ंवा उपल ध नाही .
उ र भारतात सौर उपकरण े कडा या या थ ंडीत उ र भागात िन पयोगी ठरतात .
munotes.in
Page 108
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
108 महारा ातील स याच े िच
असे िनरी णात ून आढळत े क नवी करणीय उज या ोता ंम ये सौरउज स
य ात उजा िनिम तीसाठी महारा ा त खूप वाव आह े.
येथे २५० ते ३०० िदवस व छ स ूय काश उपल ध अस ून एकूण सरासरी ४ ते ६
िकलो ह ॅट/ चुरस मीटर य ेक िदवशी स ूय िकरणा ंचे उ सज न होत े.
सौर फोटो होि तक य ं णे १.५ दशल य ुिनट ित म ेगा हॅट ितवष िनमा ण केली
जाते आिण २.५ दशल युिनट ित म ेगा हॅट ितवष सौर औि णक प तीन े
िनमा ण केली जात े.
हे क प महारा ात चा ंग या प तीन े नागप ूर आिण और ंगावाद य ेथे िवकिसत
झाले आहे.
सौर उजा साठवण ूक
५) लाटांपासून ऊजा िनिम ती –
लाटापास ून िनमा ण होणारी उजा ही अशी एकम ेव उजा आहे क िज य पृ वी –चं
यां या साप े गतीत ून िनमा ण होण े व काही माणात प ृ वी – सूय यां या माणाम ुळे
िनमा ण होत े.
चं , सूय आिण प ृ वी या प रवलनाम ुळे लाटा म य े दाब िनमा ण होतो , याचा
लता या िनिम तीसाठी जबाबदार असतो .
लाटांपासून उजा िनिम ती ही समु ा या अ ंद मुखाशी धारण बा ंधून िनमा ण केली
जाते.
भरती या व ेली पा या या हालचालीम ुळे ट ब ा ईनला हला यासाठी िक ंवा
िफर यासाठी मदत होत े, जेणेक न िव ुतउजा िनमा ण केली जात े. munotes.in
Page 109
पशुपालन , पशुधन, मासेमारी, खिनज े
109 क छ या आखातात भारताम य े लाटा ंपासून उजा mill farm स या अि त वा त
आहे.
लाटांपासून या उज चे फायद े –
दूषणिवरिहत आिण नवीनीकरण
लाटांपासून उजा िनिम तीचे तोटे –
एखा ा िविश त िठकाणीच िमळिवली जात े िकंवा िनमा ण केली जात े.
लाटांपासून वीजिनिम तीमुळे िकना यावरील प रस ं था धो यात य े याची श यता
असत े.
महारा ा तील लाटा ंपासून उजा िनिम ती –
महारा ाला ७२० िकमी ला ंबीचा सम ु िकनारा लाभल ेला आह े आिण महारा
उजा िनिम ती स ं था (MEDA) यां या न ुसार, रा यात १००० मेगावॅट साम ु
लाटांपासून उजा िनिम तीची मता आह े.
र नािगरी िकना याजवळील ग ुहागर य ेथे दोन खेड्यांम ये महारा शासनान े छोटे
लाटांपासून उजा िनिम तीची क प उभारल े आहेत.
टबा ईनपास ून १५ ते २० िकलो व ॅट उजा िनिम तीची अप े ा आह े.
६) पवन उजा –
पुरातन काळापास ून पवन उज चा वापर होत आल ेला आह े.
सु वातीला इित हास काळात पवन उजा ही िप ठां या िगर या / िकंवा लाक ूड
कटाई या गीर याम य े वापर होत अस े. परंतु स या पवन उजा िव ुत उजा
िनिम तीसाठी वापरली जात े.
पवन उज चा रोटर (िफरणारा भाग ) टबा ईनला जोडला जातो , व यापास ून उजा
िनमा ण होत े.
अनेक पवनच या ंचा समूहाला पव यात ून िव ुत उ पादन होत े याला िव ुत शेती
असे हटल े जाते.
भारतातील तािमळनाड ू रा य ह े पवन उजा या उ पादनाबाबत अ ेसर आह े.
munotes.in
Page 110
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
110 फायद े
दूषण म ु व प ुनिन िम त
तोटे
ारंभीचा उभारणीचा खच जा त असतो .
पवनिगरणी या रोटर म ुळे वनी धुषण होत े या याचा िव परीत प रणाम प ा ंवर
होतो. यामुळे
महारा ातील पवन ऊजा
पवन ऊजा क पा या उभारणीत भारतात महारा ह े एक अ ेसर रा य आह े
तािमळनाड ूचा दुसरा मा ंक लागतो .
३०/९/२०१४ नुसार पवन ऊजा मता ही ४१६७ .२६ मेगावॅट आह े.
आतापय त ५० िवकासका ंनी रा य nodal सं थेबरोबर महारा ऊजा िवकास
सं थेशी पवन ऊजा क पा ंम ये आपली नव े न दिवली आह ेत.
महारा ाम य े सुझलोत , वसतस , गमासा , रेगेत, िलटन ेर, ीराम ही महारा ातील
मु य हणज ेच मह वाची पवन उजा िनिम ती टबीईनस आहेत.
रा यातील क प िवकासक खालील माण े –
q) िसंधुदुग िज हा – िवजयद ुग आिण जामसा ंडे (देवगड)
b) सातारा िज हा वान क ुसडे गडे (पाचगणी )
c) अहमद नगर िज हा – शहजाप ूर (पारनेर)
पदाथ िनिम ती – ाहक – थािनक स ं था
अवशेष ि या – कुजणे आिण वलन उजा क प
७) Biogas – स ि य इ ंधन
स ि य कच याचा वापर बयोगास तयार कर यासाठी होतो .
बायोग ॅस गावासाठी एक प रप ूण पया य आह े.
शेतकरी बायोग ॅस संयं क शकतात , यास बायोग ॅस संयं अस े हणतात . munotes.in
Page 111
पशुपालन , पशुधन, मासेमारी, खिनज े
111 सू मजीव श ेतातील कच याच े बायोग ॅस सं ात कुजािव याच े काम करतात आ िण
बायोग ॅस िनिम तीचे होते.
बायोग ॅस एक चा ंगले इंधन आह े. हे इंधन हण ून वापरतात . आिण िदव े लाव यासःती
सु दा लावतात .
स ि य खात े जे आप याला उ पादन आह े, याचा श ेतक या ंना खूप फायदा होतो .
बायोग ॅसचे फायद े
या उज ची िक ंमत फार क मी असत े. नवीकरणीय आिण याम ये ामीण भागातील
उज ची गरज भागिव याची मता आह े.
बायोग ॅसचे तोटे –
बायोग ॅस हा ह रतवाय ू आहे आिण याम ुळे तापमानात वाढ होऊ शकत े.
३.१३ सारांश
वरील करणाव न अस े िशकलो क , शेती हा महारा ात आधार आह े.
महारा ातील मह वा या िपका ंम ये तांदूळ, वारी , बाजरी , गह , डाळ , कापूस, ऊस,
इतर त ेलिबया याम य े सुय फूल, भुईमुग आिण सोयाबीन , हळद, कांदा आिण इतर
भा या ंचा समाव ेश होत े.
ऊस, कापूस आिण भ ूईमुग हे मु य महारा ातील नगदी िपक आह े.
पशुपालन ह े पाळीव ाणी फ अ ना साठी आिण मानवा या इतर गरजा भागिव यासाठी
पाळल े जातात .
पशुधन म ु य व ेक न ग ुरे ि कंवा दुध देणा या गायी , क बड ्या, म ढ्या, डुकरे, शे या
आिण बक या इ यादीचा समाव ेश होत े. आज महारा ाम य े गाढव े, खेचर, मासे आिण
क टक जस े माधुमा या ा ंचाही समाव ेश पशुधनात िक ंवा पश ुपालनात क ेला जातो .
महारा ाला ७२० िकमी ला ंबीचा ला ंबलचक िकनारा लाभला अस ून याम य े ठाणे,
मु य म ुंबई, रायगड , र नािगरी आिण िस ंधुदुग िज ाचा समाव ेश होतो . उ रेकडील
िकनारप ीत ठाण े, मु य म ुंबई आिण रायगड िज ात िकनारप ीत उ क ृ तीच े मासे
आढळतात .
उजा संसाधना ंपैक लाटापास ून उजा िनिम ती टबा ईचा पिहला क प र नािगरी जवळील
गुहागर य ेथे थापन कर यात आला . बायोग ॅस क प खास क न उ च ती या व त ु
उ च त ं ानाचा वापर क न तयार कर यात आल े आह े. याम य े मु य व े क न
जैिवक पदाथा चे िवखंदन ऑि सजन या उपि थतीिशवाय क ेले जात े. हा बायोग ॅस munotes.in
Page 112
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
112 क प यवि थत ज ैिवक पदाथ कचरा आिण महानगरपािलक ेचा कचरा , िपके, खडे
आिण ह रतकचरा इ यादीवर ि या क न यवि थतपण े वापरला जातो .
बनिव यासाठी िव ुत आिण या ंि क उजा िनिम तीसाठी वापरला जातो .
ही सव ोत ही नवीकरणीय आिण न स ंपणारा ोत आह े आिण यान े पया वरणीय
दूषण स ु दा होत नाही . यास जा त खच कर याची गरज नाही .
७.१४ तुमची गती तपासा .
१) खालील िवधान े चूक क बरोबर त े सांगा.
a) ॲ ेसाईट कोळसा हा पा ंतरीत खडक आह े आिण उ च तीचा कोळसा हण ून
मनाला जातो .
b) सफरच ंद, केली, पर, किलंगड ही मह वाच े फळ उ पादन े आहे.
c) ऊसाच े उ पादन या िठकाणी प ुरेसे आिण व ेळेवर िस ंचना या स ुिवधा अवल ंबून
आहेत अशाच िठकाणी घ ेतले जाते.
d) महारा ातील मास ेमारी ही म ु य व ेक न न ैऋ य मौसमी पावसावर अवल ंबून आह े.
e) कोकणात ६०% एकूण शेती े हे भाता या िपकाखालील आह े.
f) कोकणात ६० % एकूण शेती े हे भाता या िपकाखालील आह े.
g) चीनन ंतर भारताचा द ुसरा मा ंक मास ेमारी उ प नात लागतो .
२) रका या जागा भरा .
a) भुईमुग हे महारा ातील म ुख ______ िपक अस ून साधारणपण े कोरड्या कमी
ती या जिमनीत घ ेतले जाते.
b) िपकांचे उ पादन पश ुपालन िक ंवा कु कुटपालन हणज ेच _____ होय.
c) भात ह े ______ मह वाच े िपक आह े.
d) महारा ा या िकनारी भागाला ________ ची देणगी लाभल ेली आह े.
e) भारतीय गाईला _____ असे हटल े जाते.
f) _____ _कोळसा हा पा ंतरीत खडक अ सून उ जातीचा कोळसा समजला जातो
( कोळसा ह े खिनज तत त खडकात सापडत े)
g) _______ ला गरीबाची गा य हणतात .
munotes.in
Page 113
पशुपालन , पशुधन, मासेमारी, खिनज े
113 ३) खालीलप ैक यो य पया य िनवडा .
a) महारा ातील नगदी िपक म य े याचा समाव ेश होतो .
i. भुईमुग, कापूस, ऊस, हळद आिण त ंबाखू
ii. भुईमुग, भात, ऊस, गह आिण त ंबाखू
iii. भूईमुग, गह , भात, आंबा आिण त ंबाखू
iv. भुइउमुग, हळद, तंबाखू, सफरच ंद, भात
b) बॉ साइट ह े
i. अणुउज चा ोत
ii. अ युिमिनयम अश ु ी
iii. लोहखिनज
iv. िविवध उ पादनात
c) अ पा ंत रत उज या ोतात याचा समाव ेश होतो .
i. कोळसा , पे ोिलयम , लाटांपासून वीजिनिम ती भ ूगभ उजा , आिण टाकाऊ
पदाथा पासून उजा िनिम ती
ii. सूय , कोळसा , जीवा म , पे ोिलयम उजा पासून उजा
iii. सूय , वारा, जीवा म , लाटांपासून उजा , भूगभ उजा आिण टाकाऊ पदाथा पासून
उजा िनिम ती
iv. लाटांपासून उजा िनिम ती, भूगभ उजा आिण कोळ शापास ून उजा
d) खोपोली
i. महारा ातील पिहल े जलिव ुत क
ii. महारा ातील पिहल े अणुउजा क
iii. महारा ातील पिहल े सौर उजा िनिम ती क
iv. महारा ातील पिहल े लाटा ंपासून उजा िनिम ती क
e) अनु येशी िनगडीत िकरणो सारी पदाथा पासून अण ुउजा िमळिवली जात े.
i. युरेिनयम, थो रयम, रेिडयम , िलिथयम , लुटोिनयम इ यादी
ii. कोळसा , थो रयम , लोह इ यादी
iii. युरेिनयम, कोळसा , पे ोिलयम इ यादी munotes.in
Page 114
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
114
४) खालील ा ंची उ र े िलहा .
१) महारा ातील श ेतीची म ुख ब=वैिश ्ये सांगा.
२) महारा ातील खिनज स ंपदेवर थोड यात तील िलहा .
३) महारा ातील म ु य िपक े कोणती ?
४) महारा ातील म ु य कारची मास ेमारीच े कार िलहा .
खा या पा यातील मास ेमारीच े वण न करा .
५) महार ातील भातश ेती िनगडीत गोड ्या पा यातील मास ेमारी कशी चालत े?
६) महारा ातील श ेतीसंबंधी सम या आिण उपाययोजना काय आह ेत?
७) उजा संसाधन े याचे वग करण करा . यातील कोणतीही एकाच े वण न करा ?
८) महारा ातील म ु य औि णक आिण जलिव ुत कोठ े आहेत?
९) सौर उज चे फायद े आिण तोट े कोणत े?
१) महारा ा या नकाशात अण ु उजा क प िनद िशत करा .
२) वेगवेगळी उजा संसाधन े महारा रा या या नकाशात दाखवा .
३) महारा ा या नकाशात खालील गो ी स ूिचत करा .
१) ताराप ूर २) भात उ पादन े ३) कोळसा उ पादन े
३.१४ श दाची स ूची
खिनज े – हे रासायिनक पदाथ , हणज े जे ाणी िक ंवा वन पती पास ून तयार होत
नाही.
नगदी िप क – शेतीची ही िपक े पैशासाठी िक ंवा ा यासाठी वाढवतात .
पशुपालन – शेतावर वाढवल ेली जनावर े
गोडे पाणी – हा श द योग न ैसिग क पा यासाठी िज याम य े कमी ार असतात .
सरोवर े, न ा, ओढे त याम य े गोडे पाणी आढळत े.
अिधवास – नैसिग क वातावरण क याम य े ाणी व प ी राह शकतात .
सागरी – हा श द सागराशी िनगडीत उ पादनास ंदभा त वापरला जातो . munotes.in
Page 115
पशुपालन , पशुधन, मासेमारी, खिनज े
115 पुनिन िम त िव ुत श साधन े – पुनिन िम त िव ुत श साधन े ही कधीही स ंपु ात
येत नाही .
पवन उजा श – ही य वा यापास ून व टबा ईन पास ून िनमा ण होते. क ही
व त , पुनिन िम त असत े व यात ून कोण याही माणात धोकादायक ह रत ग ृह
वायूंची िनिम ती होत नाही .
3.१५ उ रे
१) अ) बरोबर
ब) चूक, आंबा, ा े, केली, सं ी
क) बरोबर
ड) चूक, शेती
इ) चूक, तापी
फ) बरोबर
ग) बरोबर
२) अ) तेलिबया
ब) शेती
क) कोकण
ड) ७२० क .मी.
इ) tea, cup, cow
फ) अ ासाईट
ग) बक या
३) अ) I
ब) II
क) III
ड) I
इ) I
munotes.in
Page 116
116 ४
उ ोगध ंदे : महारा ातील औ ोिगक द ेश,
औ ोिगक े ाचा स याचा िवकास , महारा ातील
वाहतूक आ िण दळणवळण िवकास
मुंबई महानगर द ेश
घटक रचना
या करणात ून आपणास खालील व ैिश ्यांचे ान होऊ शकत े.
४.१ उि ्ये
४.२ तावना
४.३ िवषयावर चचा
४.४ महारा ातील औ ोिगक द ेश
४.५ औ ोिगक े ाचा स याचा / अलीकडचा िवकास
४.६ महारा ातील वाहत ूक आिण दळणवळणाचा िवकास
४.७ मुंबई महानगर द ेश
४.८ सारांश
४.९ आपली गती / अ यास तपासा
४.१० Task
४.११ श द स ूची
४.१२ उ रे
४.१३ संदभ सूची
४.१ उि ्ये
शेती, खिनज े आिण उजा बरोबर औ ोिगक िवका सातील स ंबंध समजण े.
औ ोिगक करणा या थािनक करणावर प रणाम करणार े घटका ंचे परी ण करण े. munotes.in
Page 117
उ ोगध ंदे : महारा ातील औ ोिगक
देश, औ ोिगक े ाचा स याचा
िवकास , महारा ातील वाहतूक आ िण
दळणवळण िवकास मुंबई महानगर द ेश
117 महारा ातील काही म ुख श ेतीवर आधा रत आिण खिनज यावर आधा रत
असणा या उ ोगध ं ाचे े ीय िवतरणाच े वण न करण े.
िनवड क ेले या उ ोगध ंदे ओळखा आिण महारा ाचा न काशात या ंचे िनि त करा .
महारा ातील औ ोिगक िवकास व ृि ंगत कर यासाठी व ेगवेग या धोरणा ंची
भूिमका प करण े.
औ ोिगक िवकास आिण ाद ेिशक िवकास या ं यातील सहस ंबंध थापन करण े.
महारा ातील वाहत ूक आिण दळणवळण जाण ून घेणे.
मुंबई महानगर द ेश जाण ून घेणे.
४.२ तावना
या घटका / करणाम य े महारा ातील उ ोगध ंदे क ज े जा त उपल ध असल े या
क या मालावर अवल ंबून आह ेत या यािवषयी जाण ून घेणार आहोत . महारा ातील
औ ोिगक द ेशाची चचा देखील खली िदल े या करणात क ेली आह े. रा या ंचा
स याचा औ ोिगक े ाचा द ेखील िवचार क ेला आह े. उ ोगध ं ाचे िवतरण , यां या
सम या आिण यावरील उपाय या ंचीही चचा केली आह े. या यित र महारा ातील
वाहतूक आिण दळणवळण आिण म ुंबई महानगर द ेशाचा अ यास क ेला आह े.
४.३ िवषय चचा
रा याचा आिथ क िवकास हा औ ोिगक िवकासाची पटली यां याशी थ ेट जोडला जातो .
हे सवा ना ात आह े. वातं यापूव महारा ात औ ोिगक ्या िवकास कमी होता .
परंतु स या महारा ातील रा ीय औ ोिगक उ पादनात १३% योगदान स या या
महारा ाच े आहे. शेती आिण स ंबंिधत य वसायात ६४.१४ ट के लोक का म करतात
आिण जवळजवळ ४६% म ये उ ोगध ं ाचे योगदान िदल े आहे.
रा याची राजधानी असल े या म ुंबईला औ ोिगक शहर अस े हणतात . रा यात
औ ोिगक िवकास म ु य व े मुंबईम य े मोठया माणावर क ि त झाला आह े. कापड
िगर या , रसायन े, यं सामु ी, इलेि कल , वाहतूक आिण धात ू िश कर याचा उ ोग ह े
िज ातील सहा मह वाच े उ ोग आह ेत. हे या उ ोग रोजगार द ेणा या म ुंबईतील
असं य लोका ंचा िस ंहाचा वाटा आह े.
भारतीय ीपक पातील महारा ह े एक मह वाच े रा य अस ून भारता या एक ूण साखर
उ पादना या स ुमारे १/४ उ पादन भाग एकट ्या महारा ात ून घेतले जाते. नािशक , पुणे,
सातारा , सांगली, को हाप ुर आिण सोलाप ूर ही साखर उ पादनाची म ुख क े आहेत.
औषध िनमा ण, पे ोकेिमक स , जड रसायन े, इले ोिनक , मोटारी अिभया ंि क , अ न munotes.in
Page 118
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
118 ि या आिण लाि ट क इ. रा यातील काही मुख उ ोगध ंदे छोट्या माणावरील
उ ोगध ंदे मोठया मागा ने २६७४५२ िकमी स ंपूण रा यात िवख ुरलेला आह े. देशात
महारा रा य ह े र ते वाहत ुक िवषयी मोठ े आहे.
महारा ा या श ेजारील सहा रा य े रा ीय महामाग . १७ यां या माफ त जोडल ेली
आहेत. महारा ाच े रा य महामागा चे जाळ े िवलिसत झाल े अ सून याची एक ूण ला ंबी
३६८८ िकमी एवढी आह े.
माच २०१० पय त रा यातील ९७.५ ट के गावे र या ंनी जोडल ेली आह ेत.
एि ल २००२ म ये भारताचा पिहला प ूण स मपण े काया ि वत होणा रा दोन
महानगरा ंना जोडणारा यशवंतराव च हाण म ुंबई-पुणे ुतगती टोल माग सु झाला .
मुंबई ही फ महारा ाची क ेवळ शासक य राजधानी नाही पण भारताची आिथ क
राजधानी आह े. शै िणक आिण औ ोिगक क असल ेले पुणे शहर यशव ंतराव च हाण
ुतगती मागा ने जोडल ेले आहे
महार ातील भा रता या इतर भागाशी चा ंग या कार े रे वे या जा यान े जोडल ेले
असून ५९६३ िकमी चार िवभागाम य े धावतात .
भारतीय र े वेचे म य र े वे आिण पि म र े वे असे दोन िवभाग याच े मु यालय छ पती
िशवाजी महाराज टिम न स आिण चच गेट येथे आहे.
१९६० पय त ामचा वापर होत होता .
४.४ महारा ातील औ ोिगक िवभाग
४.४.१ तावना
महारा ह े भारतातील शा त िवकासात अ ेसर अस ून आिण औ ोिगक
िवकासासाठी पोषक वातावरण िनमा ण करत आह ेत.
मै ीपूण पोषक औ ोिगक धोरण े, अितशय उ म पायाभ ूत सुिवधा आिण अितशय
चांग या उ पादन म क ुशल असल ेले मानवी स ंसाधन याम ुळे हे एक म ु य आवडत े
उ पादन , े व आयात आिण िनया त सेवा देणारे े बनल े आहे.
महारा ाच े हे भारतातील एक ूण उ प नाप ैक १३% योगदान आह े.
असे पाह यात आल े क ६४.१४% लोक ह े शेती या याशी िनगडीत जोडध ं ाशी
अवल ंबून आह ेत. जवळजवळ ४६% रा याच े एकूण उतप न ह े उ ोगध ं ातून
आलेले आहे. munotes.in
Page 119
उ ोगध ंदे : महारा ातील औ ोिगक
देश, औ ोिगक े ाचा स याचा
िवकास , महारा ातील वाहतूक आ िण
दळणवळण िवकास मुंबई महानगर द ेश
119 महारा ाच े रा यातील एक ूण उ प न १२.९८% भारता या एक ूण उ प ना या
२०१४ म ये होते जे इतर रा याप े ा सवा िधक आह े.
मुंबई, ठाणे, पुणे हा महारा ातील मह वाचा औ ो िगक प ा आह े. ा प यात ून
रा या या एक ूण उ प नाप ैक ६०% योगदान आह े.
नागपूर, नािशक , औरंगाबाद , सोलाप ूर, जळगाव , रायगड , अमरावती आिण र नािगरी
या इतर औ ोिगक े ा या िवकासासाठी पायाभ ूत सुिवधांची उभारणी आिण
औ ोिगक े ा या िवकासासाठी पायाभ ूत सुिवधांची उभारणी आिण औ ोिगक
िवकासासाठी पोषक वातावरण िनमा ण करण े असे य न क ेले जात आह ेत.
४.४.२ औ ोिगक े िकंवा िवभाग
महारा ातील म ु य औ ोिगक िवभाग खालील माण े –
१) मुंबई – ठाणे औ ोिगक िवभाग
२) पुणे – िपंपरी- िचंचवड औ ोिगक िवभाग
३) औरंगाबाद जालना औ ोिगक िवभाग
४) नागपूर औ ोिगक िवभाग
५) नािशक औ ोिगक िवभाग
६) को हाप ूर औ ोिगक िवभाग
७) सोलाप ूर औ ोिगक िवभाग
१) मुंबई – ठाणे औ ोिगक िवभाग –
ठाणे, घाटकोपर , भांडूप, मुलुंड, कुला , उ हासनगर , अंबरनाथ, क याण आिण
िभवंडी, िनजामपूर, च बूर, वाशी, पनवेल, नवी म ुंबई हे या िवभागाच े औ ोिगक क
आहे.
हा महारा ातील सवा त मोठा औ ोिगक प ा आह े. कापड आिण िच पट उ ोग हा
येथील उ ोगध ं ाचा म ु य उ ोग आह े.
या उ ोगध ं ा या िवकासाची या िवभागाची मु य करण े खालील माण े.
1) ि टीशा ं या काळापास ून या उ ोगध ं ाची स ु वात झाल ेली आह े.
2) ि टीशा ं या काळापास ून मुंबईचा म ु य आ ंतररा ीय ब ंदर हण ून िवकास झाल ेला
होता. मुंबई हे उव रत महारा ास आिण भारतास र त े आिण र े वेने जोडल े गेले
असून याचा उपयोग तयार झाल ेले उ पादन आिण क चा माल िनया त munotes.in
Page 120
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
120 कर यासाठी होतो . ा पायाभ ूत सुिवधाम ुळे उ ोगध ं ा या िवकासासाठी म ुंबई या
आिण आज ूबाजू या प रसरा या िवकासासाठी मदत होत े.
3) मुंबई या औ ोिगक िवकासाची स ु वात द ुस या जागितक महाय ु ा या काळात
झाली. या काळात म ुंबई बंदरातून िनया त ही य ु ामुळे थांबली होती .
4) मुंबईला महारा ात ून कोकण आिण द ेश या िवभागात ून कुशल आिण अक ुशल
कामगार िमळतात .
5) या भागास िव ुत पुरवठा हा खोपोली , मीरा आिण िभवप ुरी या वीजक ातून होतो .
6) उ ोगध ं ा या िवकासासाठी आव यक असल ेले भांडवल ग ुजराती , पारशी
समुदायाच े लोक मोठया माणात ग ुंतवतात .
7) या िवभागात अितशय िवकिसत , वाहतूक सुिवधा जस े क र त े, रे वे, हवाई वाहत ूक
आिण ब ंदरे याम ुळे या िवभागाचा िवकासास हातभार लागला आह े.
8) मुंबई हे मह वाच े आंतररा ीय ब ंदर अस ून जे मोठया माणावर सो यीसुवूधांनी मु
आहे.
9) याचा प रणाम हण ून ि िटशा ंना मुंबईत स ंपक करण े आिण आध ुिनक स ुिवधा आिण
यं साम ी आणण े सोपे झाले.
10) मुंबई (बॉ बे) हे मह वाच े शासक य क ि टीशा ं या काळात होत े आिण याच े
मह व वात ं यो र काळात वाढतच ग ेले.
11) मुंबई ही भारताची आिथ क राजधानी आहे. ब याच या बा ंका, िवमा काया लये आिण
इतर आिथ क सं था या िवभागात पहावयास िमळतात .
12) मुंबईम य े जागे या अभावी औ ोिगक िवकास हा मा या ंनी पि म र े वे मागा बरोबर
हणज े कुला , भांडूप, मुलुंड, िव ोळी , ठाणे, पनवेल, उरण आिण नवी म ुंबई अशा
िठकाणी झाला आहे.
मुंबई-ठाणे िवभागातील म ु य उ ोग :
1) िव ुत उपकरण े
2) कार (गाड्या)
3) सायकली
4) शु ीकरण कारखान े
5) साबण
6) तेल munotes.in
Page 121
उ ोगध ंदे : महारा ातील औ ोिगक
देश, औ ोिगक े ाचा स याचा
िवकास , महारा ातील वाहतूक आ िण
दळणवळण िवकास मुंबई महानगर द ेश
121 7) हातमाग
8) खाते
9) रबर
10) लाि टक
11) काच
12) रसायन े
13) सुती, रेशमी, लोकरी या कापडा या िगर या
14) ॲिसड
15) िच पट उ ोग
२) पुणे – िपंपरी िच ंचवड औ ोिगक िवभाग
पुणे – िपंपरी िच ंचवड औ ोिगक े हे आिशयातील सवा त मोठ े औ ोिगक क
हणून समजल े जाते, येथे औ ोिगक करण १९५४ साली चाल ू झाले होते.
िपंपरी – िचंचवड ही छोट ेसे शहर प ुणे िज ा या नगरम य े आिण प ुणे शहरा या
वाय य ेस वसल ेले आहे.
यावर िप ंपरी- िचंचवड महानगर पािलक ेचे शासन चालत े.
िचंचवड, िपंपरी, िनगडी , िनगडी ािधकरण , ताथवडी , तळवड े, आकुड , भोसरी ,
अजम ेर कॉलनी , संभाजी नगर , सांगवी, िहंजवडी , औंध, वाकड ह े े िपंपरी
िचंचवड म य े वसल ेले आहे.
औ ोिगक क े –
पुणे, खडक , देह रोड , िचंचवड, हडपसर , भोसरी , उरली , कांचन, चाकण , िपराणग ु
इ यादी .
या िवभागातील औ ोिगक करणा या िवकासाची म ु य कारण े
1) हा िवभाग म ुंबई औ ोिगक प ्यास र े वे आिण नवीन महामागा नी जोडल ेले आहे,
हणून वाहत ूक जलद आिण काय म आह े.
2) परंतु िपंपरी आ िण िच ंचवड ह े पुणे मुंबई म हामागा नी र याशी चा ंग या कार े
जोडल ेले आहे.
3) पुणे हे म यवत िठकाण अस ून र त े आिण र े वे एकाच िठकाणी िमळतात . munotes.in
Page 122
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
122 4) उजा ोत सहज उपल ध आह े.
5) डे कन ए य ुकेशन सोसायटी आिण िसबॉयिसस या व इ यादी सार या प ु यात
ब याच िश ण सं था आह ेत. आता या स ं थांम ये मािहती त ं ानातील वीण
त ा या उपल धत ेची खा ी द ेतात. हणूनच मािहती त ं ान उ ोग य ेथे फोफावला
आहे.
6) कुशल आिण अक ुशल कामगार य ेथे उपल ध आह ेत.
7) ब याचशा स ंशोधन योगशाळास ु दा य ेथे आहेत.
मु य उ ोगध ंदे
1) अिभयांि क
2) धातू
3) वाहतूक सामु ी
4) िव ुत साम ु ी
5) कापड उ ोग
6) औषधिनिम ती
7) रसायन े
३) औरंगाबाद जालना औ ोिगक िवभाग –
औ ोिगक क े
औरंगाबाद , वैजापूर, पैठण, क नड , जालना , अबंद, पारतुर, वाळूंज आिण
िचखलठाणाता .
औ ोिगक करणा या िवकासाच े या िवभागातील मु य घटक .
अ) पा याची उपल धता
ब) कुशल आिण अक ुशल कामगार य ेथे सहज उ ला फ =ध होतात .
क) जायकवाडी वीज क ातून पा याचा प ुरवठा.
ड) कमी िकमतीत मोठ े जिमनीच े े उपल ध .
इ) शेतीचा िवकास या भागाचा चा ंग या कार े झाल ेला आह े. हणून शेतीवर आधा रत
उ ोगध ं ा या िवकासासाठी येथे खूप वाव आह े. munotes.in
Page 123
उ ोगध ंदे : महारा ातील औ ोिगक
देश, औ ोिगक े ाचा स याचा
िवकास , महारा ातील वाहतूक आ िण
दळणवळण िवकास मुंबई महानगर द ेश
123 ई) मागील कळस हा िवभाग अिवकिसत अस यान े शासन े या िवभागास जादा सोई
पुरिव या आह ेत.
उ ोगध ंदे
1) कापडउ ोग – खास प तीची प ैठणी य ेथे िवणली जात े. पैठणी या िवभागातील
िस साडी आह े.
2) साखर उ ोग
3) हातमाग
4) तेल िगर या
5) मोती
6) लाकडा या वखारी
7) कूटर
8) मिशनरी
9) रसायन े
10) औषध िनिम ती
11) टीलची भा ंडी
12) दूरदश न संच
13) लाि टक
14) िसम ट पाईप
15) सुटकेस (बॅगा)
४) नागप ूर औ ोिगक िवभाग –
औ ोिगक क े
नागपूर, कामट े, क हन , िहंगाना, कटोल , कमल े र
या िवभागातील िवकासाची म ु य व ैिश ्ये
A. नागपूर आिण भ ंडारा जो यातील खाणीम ुळे िविवध कारची खिनज े येथे उपल ध
झाली आह ेत.
B. खापरख ेडा आिण कोरडी औि णक उजा क ातून िवज ेची उपल धता आह े. munotes.in
Page 124
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
124 C. नागपूर हे भारतातील म यवत िठकाण आह े. र ते, रे वे आिण हवाई माग येथे
येऊन िमळतात .
उ ोगध ंदे –
1) कापडउ ोग
2) औषधिनिम ती
3) लाि टक
4) पेपर
5) खते
6) साखर
7) जड उ ोग – यु साम ी
8) िबडी
9) रसायन े
10) खाणकाम
11) िसम ट
12) दूरदश न संच
५) नािशक औ ोिगक िवभाग
औ ोिगक क े
नािशक , नािशक रोड , ओझर
या िवभागात औ ोिगक करणा या िवकासाची म ु य व ैिश ्ये खालील माण े –
A. नािशक ह े भारतातील म यवत नोडल क आह े. र ते, रे वे आिण हवाई र त े
येथून जातात .
B. वैतरणा उजा क ातून िव ुत पुरवठा होतो .
C. क या मालाची उपल धता आिण व त मज ूर आज ुबाजू या े ातून या िठकाणी
होत असत े.
D. मुंबई बंदर सहज जोड यासारख े आहे.
munotes.in
Page 125
उ ोगध ंदे : महारा ातील औ ोिगक
देश, औ ोिगक े ाचा स याचा
िवकास , महारा ातील वाहतूक आ िण
दळणवळण िवकास मुंबई महानगर द ेश
125 उ ोगधंदे
1) िबडी
2) चामडी उ ो ग
3) िवमान
4) तां याची भा ंडी
5) नायलॉन
6) नोटा व नाणी
7) बॅगा इ.
६) को हाप ूर औ ोिगक िवभाग
औ ोिगक क े
को हाप ूर, िशरोली , कसबा , बावडा , गोकुळ, िशरगाव
या िवभागातील औ ोिगक िवकासाची म ु य घटक खालील माण े
A. क या मालाची उपल धता आिण सभोवताल या प रसरात ून व त मज ूर पुरवठा.
B. माननीय छ पती शाह महाराज ज े येथील राज े होत े या ंनी या े ात
औ ोिगक करणा या िवकासासाठी ो साहन िदल े.
C. राधानगरी आिण कोयना उजा क ातून िवज ेचा पुरवठा होतो .
D. को हाप ूर हे कना टक आिण गो या या म यवत शहर आह े हणूनच वाहतुक चे र ते
येथे एक य ेतात.
उ ोगध ंदे
1) को हाप ुरी च पला
2) को हाप ुरी साज (एक िविश कारचा दािगना )
3) िसम ट पाईप
4) तेल मिशनी
5) कापड उ ोग
6) साखर munotes.in
Page 126
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
126 7) शेतीची अवजार े
8) खा त ेल
9) मिशनरी
10) दुध आिण द ु धज य पदाथ
७) सोलाप ूर औ ो िगक िवभाग
औ ोिगक क े
सोलाप ूर
या िवभागातील उ ोगध ं ा या िवकासाच े मु य घटक खालील माण े –
A. क ीय – (nodal) थान म यवत थान
B. सभोवताल या िवभागात ून क या मालाची उपल धता
C. कुशल आिण अक ुशल कामगाराची सभोवताल या प रसरात ून उपल धता .
उ ोगधंदे
1) कापूस
2) पायमोज े
3) दुध
4) शेतीची अवजार े
5) लाि टक
6) िव ुत उपकरण े इ यादी
४.५ महारा ातील औ ोिगक े ातील स याचा िवकास
४.५.१ महारा ातील औ ोिगक िवकासामागची कारण े
मनु यबळ वाहत ूक माग जोड आिण पायाभ ूत स ुिवधा या महारा ा या
बल थाना मुळे औ ोिगक िवकासाला रा याला ख ूप मदत झाली आह े.
क चा माल आिण श साधन े या बरोबरच मोठया माणावरील िशि त कामगार
वग जे कामातील कौश य वाढिव यासाठी मह वप ूण घटक आह ेत. munotes.in
Page 127
उ ोगध ंदे : महारा ातील औ ोिगक
देश, औ ोिगक े ाचा स याचा
िवकास , महारा ातील वाहतूक आ िण
दळणवळण िवकास मुंबई महानगर द ेश
127 महारा ात ब याचशा िविवध कार या खिनजाच े ज से क म ँगनीज , कोळसा ,
लोहखिनज , तांबे, बॉ साईट , िसिलका वाळू आिण मीठ इ याद च े वरदान लाभल े
आहे.
ही खिनज े पूव कडील िज ात आिण काही साठ े पि म ेकडे िवपुल माणात
आढळतात .
भंडारा, नागपूर आिण च ं पूर या िज ात िबट ्युिनयस कोळसा आढळतो .
१९७० पासून मुंबई जवळील समु ा याखाली त ेलसाठे सापडल े आहेत.
रा या या पया तीय िक ंवा ड गराळ भागात वा तिवक पण े मोठया माणावर
लाकडाच े भांडार आह े.
महारा औ ोिगक िवकास महाम ंडळाची (MIDC) ची थापना
a. महारा शासनान े १९६२ म ये महारा औ ोिगक महाम ंडळाची थापना
औ ोगीक करणा या रा या या वेगवेग या े ात वाढीसाठी क ेली आह े.
b. (MIDC) ने उ ोगध ं ा या वाढीसाठी पायाभ ूत सुिवधा जस े क जमीन (मोकळा
भाग िक ंवा बा ंधकामातील रकामी जागा ) र ते, पाणीप ुरवठा, सांडपाणी स ुिवधा
इ यादी प ुरिव यात य ेतात.
c. आतापय त २३३ िवभाग रा यात सभोवताली िवकिसत कर यात आल े जसे क
औ ोिग क, मािहती त ं ान , औषधिनिम ती इ.
वाहतूक माग जोडणी
a. महारा ह े र ते, हवाई आिण र े वे यांनी जोडल ेले आहे.
b. पाच रा ीय महामाग ा रा यात ून िद ली , कलक ा , अलाहाबाद , है ाबाद आिण
बंगलोर या ंना जोडल ेले आहे.
c. रा य आिण खाजगी वाहत ुिकनी िविवध वा हतुक या सोयी स ंपूण मागा वर पुरिव या
आहेत.
d. महारा ात अ ंतग त जलवाहत ुक या सहभाग मया िदत व पाचा आह े. आिण म ुंबई
बंदर सोडल े तर इतर सव लहान ब ंदरे पि म िकनारप ीवर आह ेत.
श साधन े
महारा ाम य े जलिव ुत आिण औि णक व ुत दो ह चा वा पर होतो . munotes.in
Page 128
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
128 रा यातच पि म िवभा त ून जलिव ुत िनिम ती क प तर प ूव कडील भागातीन
औि णक उजा क प आह ेत.
महारा आह े भारतातील अण ुउजा क पाच े घर आह े, जे ताराप ूर येथे मुंबईपास ून
९० क .मी. उ रेकडे वसल ेले आहे.
४.५.२ औ ोिगक े ातील ता या घडामोडी
महारा ह े एक मह वाच े देशातील औ ोिगक रा य आह े.
१) कापूस कापड उ ोग
महारा ाला च ंड मोठा कापड उ ोगाचा इितहास आह े
भारता या कापडिगर याच े मुल िठकाण म ुंबई शहर आह े.
कापड उ ोग हा य ेथील सवा त मोठा आिण अ यंत जुना उ ोग उ पाद न आिण
रोजगारा या स ंदभा त रा यात मनाला जा ो .
या उ ोगात कापड िगर या , हातमाग आिण य ं मागाचा समाव ेश होतो . मुंबई,
नागपूर, सोलाप ूर, अकोला , अमरावती , इचलकर ंजी माल ेगाव आिण िभव ंडी ही या
उ ोगाची मह वाची क े या िठकाणी वसल ेली आ हेत.
सोलाप ूर हे मह वाच े आिण सवा त मोठ े औ ोिगक क मह वाच े म यवत िठकाणी
आिण काप ूस िनिम ती या े ातील आह े. ते मुंबई च े नई र े वे मागा वरही वसल ेले
आहे.
नागपूर सोलाप ूर मह वाची शहर े आहेत.
काही छोटी कापडिनिम ती क े जळगाव , धुळे, को हा पूर आिण सा ंगली िवभागात
आढळतात .
हातमागा या व त ूचे खास क न नागप ूर आिण सोलाप ूर या सभोवताल या े ात
उ पादन करत आह ेत.
२) साखर उ ोग
दुसरा मह वाचा महारा ातील उ ोग हणज े साखर उ ोग जो म ु य क न
शेतीतील क चा माल ऊस यावर आधा रत आह े.
गोदावरी आिण क ृ णे या जलिस ंचना या सोयी उपल ध असल े या े ात ऊसाच े
उ पादन महारा ात म ु य व े क न घ ेलते जाते. साखर ेसाठी उबदार हवामानाची munotes.in
Page 129
उ ोगध ंदे : महारा ातील औ ोिगक
देश, औ ोिगक े ाचा स याचा
िवकास , महारा ातील वाहतूक आ िण
दळणवळण िवकास मुंबई महानगर द ेश
129 गरज असत े चांगले उ प न िमळिव यासाठी महारा ात दाट प तीन े ऊसाच े
उ पादन घ ेतले जाते.
अि नज य खडका ंपासून बनल ेली काळी म ृदा महारा ा त िमळत े. टी काळी कसदार ,
पाणी धारण कर याची मता असणारी आिण उसा या उ पादनाची ख ूपच चा ंगली
आहे.
उसाची िचपाड े इंधन हण ून वापरल े जातात . हणून उज साठी कोळशाची गरज
नसते.
मुंबई बंदरा या िनया तीसाठी मदत होत े.
व त मज ुरांचा सु दा प ुरवठा होतो .
ऊस ह े वजनान े जड व नाशव ंत अस यान े साखर साखर उ ोगाच े उ पादन े
आिण साखर कारखान े हे नेहमीच एकम ेकां या जवळ असतात . उसाम य े सु ोजच े
माण कमी हो यास स ु वात होत े. हणून क चा माल हणज ेच ऊस ह े जलद
गतीने कारखा यात पाठिवलाच पािह जे. यािशवाय वजनदार उसापा सून फ १०
ट के साखर िमळत े आिण हण ून उसाची उ पादन े ापास ून ते लांबपय त वाहत ूक
करणे खिच क काम आह े.
हणून महारा ात साखर कारखान े हे ऊस उ पादन े ा या नजीकच वसल ेले
आहे.
मह वाच े साखर कारखान े हे नदी या खो यात , सांगली, सोलाप ूर, सातारा ,
अहमदनगर , पुणे, नािशक य ेथे आढळ ून येतात.
साखर उ ोगा ंनी खास क न सहकारी े ात ल णीय गती क ेलेली आह े.
सहकारी त वावर महारा ान े बरीच गती साखर उ ोगात क ेलेली आह े, याम य े
शेतक याचा साखर कारखा यात वाटा आह े.
साखर शु ीकरणाच े को हाप ूर, अहमदनगर , सांगली आिण िमरज ही मह वाची क े
आहेत.
तेल िगर या
महारा ातील मोठया माणावर श ेतकरी आिण श ेतात काम करणर े मजूर हे
तेलिबया ंची श ेतीवर अवल ंबून आह ेत. हजारो लोक त ेल िबया ंचे उ पादन आिण
याची ि या याम य े गुंतलेले आहेत. हणून बेरोजगारीचा मु ा या ीकोनात ून
पाहता , महारा रा यातील हा एक अित मह वाचा उ ोग आह े. munotes.in
Page 130
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
130 महारा ातील सोलाप ूर, लातूर, जालना आिण और ंगाबाद ह े मुख चार िज ह े
तेलिबया उ पादनाबाबत अ ेसर आह ेत.
महारा ात या चार िज ा ंचा तेलिबया उ पादनाबाबत ७० ट के वाटा आह े. याचा
प रणाम असा झाला क अस ं य त ेलिगर या महारा ातील या चार िज ा ंत
क ि त झा या आह ेत. (स या ९८ तेलिगर या आिण ८० तेल घाण े)
२० या शतका या स ु वाती या प ूव तेल घा यात ून करडई या िबया ठ ेवून तेल
काढल े जायच े आिण त ेल गीरा यात ून श गदाणा ठ ेचून काढायच े. परंतु स या
जा तीत जा त खा त ेल हे श गदाणा त ेल, सुय फूल तेल, कापसा या उ पादन
घेतले जाते.
करडई या अप ु या प ुरवठ्यामुळे आिण त ेल उ ोगातील – काजू पध मुळे
रा यातील त ेल घाणा उ ोग माग े पडत आह े.
महारा ात २००७ -२००८ म ये १८०६ तेल िगर या १.३२ अ ज खा त ेल
पुरवीत हो या .
भारतातील सव रा या ंत तेलिबया आिण खा त ेला या उ पादना या यादीम य े
महारा रा याचा द ुसरा मा ंक लागतो . महारा रा यातील करडई ह े र बी
हंगामातील त ेलिबया ह े िपक अ य ंत मह वाच े असून तेलिबया उ पादनाम य े गवा चे
थान आह े.
जेथे जेथे भुईमुगाचे उ पादन होत े. या िठकाणी सामा यपण े संपूण रा यभर त ेल
िगर या आढळतात . अकोला , जळगाव आिण ध ुळे या िज ात द ेखील (खा त ेल
ि या ) तेल िगर या आढळतात .
४) वनावर / जंगलावर आधा रत उ ोगध ंदे
वने/ जंगले आप याला व ेगवेग या कारच े सािह य / माल प ुरिवतात . आिण त े सािह य
काही कारखा या ंना क चा माल हण ून याचा वापर करतो . जे उ ोगध ंदे वनातील
उ पादकाचा क चा माल हण ून वापर करतात या उ ोगध ं ांना वनावर / जंगलावर
आधा रत उ ोगध ंदे हणतात . महारा ा त वनावर / जंगलावर आधा रत उ ोग ध ं ाचा
िवकास झाल ेला आढळतो .
अ) या सवा म ये कागद उ ोगध ंदे अ यंत क चा माल मोठया माणात वनात ून /
जंगलात ून िमळाला जातो . हणून याला वनावर / जंगलावर आधा रत उ ोगध ंदा अस े
संबोधल े जाते.
महारा ात ७१ कागद आिण पेपरबोड िगर या अस ून १७ ट के समभाग हा द ेशातील
मता आिण उ पादनाचा आह े. munotes.in
Page 131
उ ोगध ंदे : महारा ातील औ ोिगक
देश, औ ोिगक े ाचा स याचा
िवकास , महारा ातील वाहतूक आ िण
दळणवळण िवकास मुंबई महानगर द ेश
131
क चा माल
उ ोगध ंदे िविवध कार या क चा मालाचा वापर करतात . याम य े ब ांबू / कठीण
लाकूड (ब लारप ूर), बगॅस (उसाची िचपाड े), िचं या आिण कागद उ पादना साठी आयात
केलेला लगदा प ेपर बोड या उ पादनासाठी भाता या प ढ्या आिण उसाची िचपाड े यांचा
समाव ेश क चा माल हण ून केला जातो .
थान –
हा एक वन े आधा रत उ ोगध ंदा अस ून वजन घटणारा क चा माल आह े. हणून या
उ ोगाला क चा माल क ि त उ ोगध ंदा हणतात .
ब लारप ूर, क याण , खोपोली (मुंबई), भमभोरी , दुसाखेडा (जळगाव ), रोह
(कुलाबा), पांडे, िचंचवड (पुणे), का पटी , भाडेगाव (नािशक ), वरानगरा आिण
पैठण (औरंगाबाद ) या िठकाणी कागद िगर या ंचे थान आह े. पेपर बोड िगर या ा
मुंबईतील िव ोळी , गोरेगाव आिण क याण या िठकाणी या ंचे थान आह े.
ब) टाकाव ू लाकूड, बांबू, चंदन आिण त ूतीची पाने (िसगरेट) हे मह वाच े वनातील /
जंगलातील उ पादन े िमळतात .
५) पारंपा रक व श ेतीवर आधा रत उ ोगध ंदे –
फळ ि या आिण याच े जतन ह े मह वाच े असून नागप ूर, भुसावळ , र नािगरी
आिण म ुंबई म ये हे उ ोग आढळतात .
लहान माणावर आधा रत श ेती ि या याम य े अ नधा य , तेलिबया आिण इतर
िपकांचे पांतर या गो ी द ैिनक उपभोगासाठी लागतात , याम य े केले जात े.
वा तिवक स ंपूण रा यात हा उ ोग यापल ेला आह े.
६) अिभया ंि क उ ोगध ंदे
महारा रा यात मोठया माणा वर अवजड अिभया ंि क उ ोगा ंचे क ीकरण
झालेले आढळत े. हे उ च त ं ान हा म ुंबई-पुणे प यात या ंचे क ीकरण झाल ेली
आहे.
७) इतर मह वाच े उ ोगध ंदे -
१९७६ म ये मुंबई िकना यापास ून आत बॉ ब ेहाय य ेथे तेला या िविहर चा शो ध
लाग यापास ून रा यात प े ोकेिमकल उ ोगा ंची मोठया माणात वाढ झाल ेली िदस ून
येते.
munotes.in
Page 132
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
132 तेल शु ीकरण आिण उ पादन –
शेतीची अवजार े, वाहतुक ची उपकरण े, रबर उ पादन े, इलेि क आिण त ेल पंप, कातडी
कमावण े, लेथ मिशन , ो पर ेश, साखर कारखा यातील मिशनरी , टाईपरायट स ,
रेि जर ेटस , इलेि क उपकरण े, टेिलि हजन रेिडओ या ंचे िदवस िदवस मह व वाढतात .
वाहन उ ोग –
हा उ ोग या या बा याव था म य े आहे. परंतु उ च आ ासना ंना ध न आह े. तीन
चाक , जीप, यावसाियक वाहन े आिण कर (मोटारी ) या वाहना ं या उ पादनाबाबत
महारा िस आह े. पुणे हे शहर द ेशातील सवा त मोठ े वाहन उ पादनाच े हब हण ून
बनले आहेत.
मुंबई हे भारतीय िच पट उ ोगा ंची राजधानी अस ून बॉलीव ूड हण ून लोकि य आह े.
औरंगाबाद आिण ठाण े ही शहर े सु दा मह वाची उ ोगध ं ाचे हब आह ेत.
कृि म त ंतू, शीत ग ृहे उ पादन े आिण औ ोिगक दा या ही बाबतच े उ पादन
महारा ात ून घेतले जाते.
४.५.३ महारा ातील औ ोिगक करणा या सम या
उ ोगध ं ाचे क ीकरण ह े फार कमी क ाम य े झाले असून याम ुळे ादेिशक असमतोल
याम य े वाढ झाली आह े. ही मह वाची सम या म हारा ा या उ ोगा ंबाबत आढळत े.
महारा ातील उ ोगा ंची मह वाची सम या अशी आह े क फार कमी क ाम य े
कारखा या ंचे क ीकरण झा याम ुळे ादेिशक असमतोलाम य े वाढ झाली आह े.
उ ोगा ं या थान पाठीमाग े राजक य श हा मह वाचा घटक कारणीभ ूत ठरताना
िदसतो.
देशानुसार महारा ातील उ ोगा ं या सम या –
उ र महारा
अ) नवीन कारखा या ंचा िवकास कर यासाठी िक ंवा कारखा या ंचा िव तार कर यासाठी
जमीन उपल ध नाही .
ब) अिनयिमत िवज ेचा पुरवठा यािशवाय िवज ेचे जा त दर याम ुळे या सम य ेला त ड ाव े
लागत आहे.
क) अपु या दळणवळणा मुळे पुढील आणखी सम या वाढताना िदसतात .
ड) औ ोिगक वसाहतीम य े पाणी, र ते आिण र यावरील िदव े यांचा अभाव . munotes.in
Page 133
उ ोगध ंदे : महारा ातील औ ोिगक
देश, औ ोिगक े ाचा स याचा
िवकास , महारा ातील वाहतूक आ िण
दळणवळण िवकास मुंबई महानगर द ेश
133 इ) उ ोजका ंना परवान े आिण परवानगी याबाबत या सम या ंना त ड ाव े लागत आह े.
पि म महारा
अ) कुशल कामगारा ंची अ प ता हा म ुख सम या
ब) न परवडणारी िवज ेचा दर हा उ ोगध ा ं या िवकासातील मह वाची अडचण .
क) सरकार या िविवध कामाम य े ाचार
ड) मोठे हवाई अड ्डे या पि म महारा ात आढळत नाहीत .
मराठवाडा
अ) या द ेशात म ुलभूत सेवा सुिवधांचा अभाव ही एक मह वाची सम या
ब) स या िवकासा या आराखड ्याचे िनयोजन कोण याही कारच े नाही.
क) उ ोगध ं ासाठी पा याच े यव थापन आढळत नाही .
ड) लोड श ेड ग म ुळे कारखा यातील कामगारा ं या पा या र क े या याम ुळे
औ ोिगक करणाचा वाढीव अडचण िनमा ण झाला .
इ) िश ण स ं थां या अभावाम ुळे कुशल मानवी संसाधन े तयार करता य ेत नाहीत .
कोकण
अ) कायम व पाची नोकरी या ोताची खा ी कोकणात नाही .
ब) काही य ना िवकास िनय ं ण हणज े जमीन िव चा ठरतो .
क) कोकणातील श ेती आध ुिनक िवचारसरणीला ध न प ूरक नाही .
ड) मा या ंवर ि या करणार े उ ोगा ंची कमतरता कोकणात भासत े.
ई) कोकण या िवकास ि य ेम ये थािनक लोका ंना ाधा य िदल े जात नाही .
४.६ वाहत ूक आिण दळणवळण या ंचा िवकास
वाहतूक े ात भारतातील एक ूण देशांतग त उ पादन ६ ट के योगदान आह े.
४.६.१ औ ोिगक िवकासा या े ात वाहत ूक ही मह वा ची भूिमका खालील माण े
पार पडत े.
अ) थािनक बाजार हा रा ीय बाजाराकड े वाढतो .
ब) िनया त आिण आयातीस मदत munotes.in
Page 134
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
134 क) क चा मालाची उपल धता सहज / सोपी आह े.
ड) ामीण बाजार जोडणी िक ंवा शहरात िवतरक
इ) िविवध कारखा या ंची उ पादकता वाढ ली पािहज े.
एकूण पातळीवर काय म वाहत ूक अस ेल तर औ ोिगक िवभागात खच कमी य ेतो. तर
अकाय म वाहत ूक यव था अस ेल तर तो खच वाढतो .
४.६.२ महारा ाम य े र ते, रे वे आिण नागरी वाहत ूक
या तीन वाहत ूक मा यमा ंचा समाव ेश होतो . यािशवाय महारा ात म ुख तीन ब ंदरांचा
समाव ेश होतो. याम य े मुंबई (मुंबई पोट ट या ) नवी म ुंबईतील असणा या स ंपूण
मुंबई बंदराला लाग ून असल े या जवाहरलाल न ेह पोट ट (JNPT) आिण र नािगरी
यांचा समाव ेश होतो . रा ा या औ ोिगक िवकासात वाहत ुक चे समृ योगदान अस ून
महारा रा य याला अप वाद नाही .
४.६.३ र ते वाहत ूक
२० या शतकात शतकात कड े पाहता र त े वाहत ूक णाली जलद मागा ने िवकास
आपणास पहावयास िमळतो . जसे क , रा ीय महामाग णाली , याच बरोबर
वयंचिलत वाहना ंची उ पादना ंशी िनगडीत उ ोगा ंची चाह ल लागली .
या िठकाणी र े वेमाग बांधता य ेऊ शकत नाहीत , या द ेशात र त ेमाग हे मुख
वाहतुक चे म यम उपल ध असत े.
महारा ह े र या ंचे जाळ े बाबत द ेशात सवा त मोठ े रा य अस ून २६७,५४१
िक.मी. एवढे जाळे रा यभर पसरल ेले आहे.
महारा ा या श ेजारील सहा रा या ंना रा ीय महामाग . १७ जोडल ेला आह े.
महारा ात रा ीय महामागा चे एकूण लांबी ३६८८ क .मी. एवढी आह े.
महारा ाम य े मोठया माणावर रा य महामागा चे जाळ े आह े. ९७.५ ट के
रा यातील ख ेडी माच २०१० सव हवामानात िटकणा या र याची जोडली ग ेली
आहेत.
यशवंतराव च हा ण ुतगती माग एि ल २००२ म ये पूण स मत ेने खुला झाला .
महारा ातील ुतगती माग खालील माण े
१) पूव ुतगती महामाग –
मुंबई महानगर े ात असणारा प ूव ुतगती महामाग (EEH) हा अितशय वाहना ंची
वद ळ असणारा एकम ेव महामाग आहे. munotes.in
Page 135
उ ोगध ंदे : महारा ातील औ ोिगक
देश, औ ोिगक े ाचा स याचा
िवकास , महारा ातील वाहतूक आ िण
दळणवळण िवकास मुंबई महानगर द ेश
135 रा ीय महामाग . ३ चा एक भाग आह े.
पूव कडील भागाचा सीम ेवरील असणारी शहर े आिण ठाण े िज ातील महानगरा या
ह ीतील े ही या महामागा ना मुंबई शहराला जोडली आह ेत.
२) पूण मु माग (मुंबई)
मु मागा ने िनयं ण आिण व ेश असा हा माग आहे. पूण मु महामाग हा म ुंबईतील
पी.डी. माग र ता (दि ण म ुंबई) हा पूव ुतगती महामाग (घाटकोपर ) याला जोडला
आहे.
३) मुंबई-पुणे ुतगती महामाग
मुंबई-पुणे ुतगती महामाग याला शासनान े यशव ंतराव च हाण म ुंबई-पुणे ुतगती
महामाग असे नाव द े यात आले आहे.
िसम ट काँ टचा सहा पदरी व वाहना ंचा वेग जा त िनय ं ण असणारा भारतातील
पिहला महामाग आहे. या ुतगती महामागा चे एकूण अंतर ९३ क .मी. एवढे आहे.
४) मुंबई – नािशक महामाग –
मुंबई – नािशक महामाग हा १५० क .मी. लांबीचा असून मुंबई त े नािशक या
शहरांना जोडला ग ेला आह े.
५) गुजरात मधील बडोदरा त े मुंबई शहराला जोडणारा हा म ुंबई – बडोदरा महामाग आहे.
६) पि म ुतगती महामाग –
पि मी ुतगती महामाग हा दि णो र या िदश ेत पुढे जात आह े.
या महामागा ला प रभाष ेत WEH असे हणतात .
मुंबईतील ८-१० पदरी असल े या हा म ु य रा त आह े.
७) पि म म ु महामाग
पि म म ु मागा चे मु य उि ्य हणज े मुंबईतील व उपनगरातील वाहत ुक ची क डी
कमी करण े हा होता .
८) मुख रा य महामाग
महारा ाम य े आ य कारक अस े र ते वाहतुक चे जाळे पहावयास िम ळते याम य े
१८ रा ीय महामाग आिण िक य ेक रा य महामागा चा समाव ेश होतो .
महारा ात र त े वाहत ुक चे एकूण लांबी ३३७०५ क .मी. एवढी आह े. munotes.in
Page 136
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
136 महारा ात काही मह वा या / मुख महामागा म ये महारा रा य महामाग .१,
महारा रा य महामाग .३, महारा रा य महामाग .६, महारा रा य
महामाग .९, आिण महारा रा य महामाग .१० यांचा समाव ेश होतो .
४.६.४ रे वे वाहत ूक/ लोहमाग
महारा ाम य े एकूण चार र े वेमागा दर यान ५९८३ क .मी. लांबीचे रे वे मागा चे
जाळे खेळते असून देशातील इतर भागाशी त े चांग या प तीन े जोडल े गेले आहे.
आप या द ेशातील म ुंबई महानगर त े इतर भागाशी पि म आिण म य र े वे मागा ने
जोडल े आहेत. िशवाय महारा ातील म ुख शहर े आिण नगर े तसेच भारतातील
इतर म ुख शहर े थेट रे वे गाड्यांनी जोडल ेली आह ेत.
रा यात २०५ रेलव ट ेशन या ंचा समाव ेश होतो .
िशवाय महारा रा यात उपनगरीय र े वे वाहत ुक चे जा या ंचा समाव ेश अस ून
येक दर िदवशी / िदवसाला ६.४ अ ज वासी य े-जा करत असतात .
दि ण – म य र े वे मागा वरील ना ंदेड िवभाग हा महारा ा तील मराठवाडा द ेशाला
चांग या कार े सेवा देऊ केली आह े.
नवी म ुंबईतील सीबीडी ब ेलापूर या िठकाणी असल ेली भारतीय र े वेची कोकण र े वे
ही उपक ंपनी म ुंबई या दि ण ेस असणार े कोकण िकनारप ीचा द ेश आिण
भारतातील खाली जाणारा पि म िकनारप ीला स ेवा दे याचे काम करत े.
या यित र मुंबईसाठी मोनो र ेल आिण म े ो या ं या स ेवा दे याचे िनयोिजत क ेले
आहे.
नागरी िवमान वाहत ूक
देशात ज ेवढे िवमानतळ े आ ह ेत, याम य े खूप गद असल ेले मुंबईतील छ पती
िशवाजी आ ंतररा ीय िवमानतळ ह े एक आह े.
१९२० या स ु वातीस महारा ात नागरी िवमान वाहत ूक ही ज ुह येथील लहान
िवमान उतर यासाठी असल ेले िवमानतळाची थापना झाली. ि टीश भारतातील ह े
एक पिहल े लहान िवमान े उतर याच े िवमानतळ होत े.
१९३० या म य े जे.आर.डी. टाटांचे टाटा िवमानतळ ही स ेवा सव थम स ु झाली .
यापे ा मोठ े हवाई े सांता ूझ (मुंबई), पुणे, नागपूर येथे रॉयल हवाई दलातफ
बांध यात आल े, याचा वापर नागरी िवमान वाहत ुक साठी क ेला जात होता . munotes.in
Page 137
उ ोगध ंदे : महारा ातील औ ोिगक
देश, औ ोिगक े ाचा स याचा
िवकास , महारा ातील वाहतूक आ िण
दळणवळण िवकास मुंबई महानगर द ेश
137 ८० आिण ९० या दशकाम य े रा यात १० पे ा जा त िवमानतळ वाय ुदल स ेवेने
जोडल े गेले.
या उ ोगात कमी वास खचा चा कंप यांचा व ेश झा यान ंतर या उ ोगाची
अभूतपूव वाढ झाली , तसेच आकाशात रहदारीची ही वाढ झाली .
अथ यव थ ेला िमळाल ेली गती द ेशांतग त ि प ीय करार आिण नागरी हवाई
वाहतुक चे उदारीकरण इ यादीम ुळे हवाई वाहत ुक ची वाढ झा याच े िदसून येते.
िवमानतळ े
रा यातील बह तांशी/ बरीच िवमान े े भारतातील वोम ंतल अिधकार (Airports
Authority of India (AAI) यां यानुसार स ंचािलत होतात .
स या लात ूर, नांदेड, बारामती , उ मानाबाद आिण यवतमाळ या पाच िवना म े ो
िवमानतळ स ेवा ९५ वषा या भाड े करारावर तर रलाय ंस िवमानतळ िवकासक .
िलिमट ेड माफ त (RADPL) चळवळी जातात .
महारा ातील तीन आ ंतररा ीय िवमानतळ े –
मुंबईतील छ पती िशवाजी महाराज आ ंतररा ीय िवमानतळ (देशातील सवा त
जा त गद च े िवमानतळ ) \
पुणे िवमानतळाव न द ुबई, ाँकफट आिण शारजाकड े जाणारी िवमान े
नागपुरातील डॉ . बाबासाह ेब आंबेडकर आ ंतररा ी य िवमानतळ
जल वाहत ूक
महारा ाला ७२० क .मी. लांबीचा सम ु िकनारा बहाल क ेला आह े. यापैक
बृह मुंबईला िज ाला अ ंदाजे ११४ क .मी. लांबीचा, ठाणे िज ाला १२७ क .मी.
रायगड िज ाला १२२ क .मी. र नािगरी िज ाला २३७ क .मी. आिण िस ंधुदुग
िज ा ला १२० क .मी. सामु िकनार े लाभल े आह ेत. िकनारप ीवर ४८ म यम
व पाच े आिण म ुख नसल ेले बंदरे आिण ३५ खाड्या आपणास पहावयास िमळतात .
यामुळे रा याला वतःची जल वाह य ुक िवकास कर यास कोण याही कारची श ंका
असू शकणार नाही . जलवाहतूक ही इतर सव मा यमा ं या मनान े व त वाहत ूक मनाली
जाते. महारा ातील कोकण द ेशात िकनारी / सागरी िशिप ंग हा यवसाय फार
मह वाचा आह े.
munotes.in
Page 138
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
138 ४.७ मुंबई महानगर द ेश
मुंबई महानगर द ेश (MMR) म ये ४३५५ चौरस क .मी. े ातील म ुंबई राजधानी
आिण या चे महारा ातील उप ही य शहर े यांचा समाव ेश होतो . सात महानगरपािलका
(बृह मुंबई, ठाणे, क याण , नवी म ुंबई आिण उ हासनगर ) आिण १५ लहान नगरपािलका
७ नॉन-महानगरपािलका शहरी क े आिण ९९५ गावे आह ेत. सुमारे २० वषा या
कालावधीसाठी िवकिसत क ेले होते.
२०७४८३९५ एवढी लोकस ं या असल े या जगा तील सवा त दात लोकव ती असल ेला
हा द ेश महानगर े ात राहत आह े. हे महानगर म ुंबई उपनगरीय र े वे आिण मोठया
माणात असल ेले र या ंचे जाळे यां याशी जोडल ेले आहे.
मुंबई महानगर द ेश (MMR) यांनी केलेला िवकास हा म ुंबई महानगर देश िवकास
ािधकरण (MMR DA) हे कामकाज पाहत आह े. MMRDA हा एक महारा रा य
शासनाची स ंघटना आह े. शहर िनयोजन , िवकास , वाहतूक आिण ग ृहिनमा ण द ेशात
यािवषयीच े कामकाज ही स ंघटना पाहत असत े.
ादेिशक िनयोजन आिण िवकास आिण MMR शी िवकासाबाबत सम वय यासाठी
थापना कर यात आली .
ादेिशक िनयोजना या अ ंमलबजावणीसाठी आिण िनयोजन िवकास आिण म ुंबई
महानगर े ातील िवकास या ं यातील सम वय साध यासाठी थापना कर यात आली
आहे.
बृह मुंबई आिण नवी म ुंबई या बाज ूचे े सु वातीस कोण याही कारचा िवकासाच े
आयोजन न हत े. कारण झपाट ्याने होणारे नागरीकरण याम ुळे या द ेशातील
आकि मतपण े आिण ब ेकायद ेशीर िवकास या ं याशी िनगडीत सम या हो या , जसे क
िभवंडी ताल ु यातील रा ीय महामाग . ३ या बाज ूला असल ेली गाव े.
शहर आिण औ ोिगक िवकास महाम ंडळ (िसडको ) ही महारा शासनाची वतः या
मालक ची क ंपनी अस ून कंपनीने नवी म ुंबई हे एक जगातील सवा त मोठी िनयोजनब
असे शहर आह े.
munotes.in
Page 139
139 ५
ा यि क भूगोल
munotes.in
Page 140
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
140
munotes.in
Page 141
ा यि क भूगोल
141
munotes.in
Page 142
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
142
munotes.in
Page 143
ा यि क भूगोल
143
munotes.in
Page 144
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
144
munotes.in
Page 145
ा यि क भूगोल
145 देशदाट दश क नकाशे
munotes.in
Page 146
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
146
munotes.in
Page 147
ा यि क भूगोल
147
munotes.in
Page 148
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
148
munotes.in
Page 149
ा यि क भूगोल
149
munotes.in
Page 150
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
150
munotes.in
Page 151
ा यि क भूगोल
151
munotes.in
Page 152
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
152
munotes.in
Page 153
ा यि क भूगोल
153
munotes.in
Page 154
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
154
munotes.in
Page 155
ा यि क भूगोल
155
munotes.in
Page 156
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
156
munotes.in
Page 157
ा यि क भूगोल
157
munotes.in
Page 158
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
158
munotes.in
Page 159
ा यि क भूगोल
159
munotes.in
Page 160
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
160
munotes.in
Page 161
ा यि क भूगोल
161
munotes.in
Page 162
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
162
munotes.in
Page 163
ा यि क भूगोल
163
North Indian Plains -
1) Rajasthan
2) Haryana
3) Ganga Plains
4) Brahmaputra Valley
munotes.in
Page 164
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
164
Nort h Indian Pla teau -
1) Mewad 2) Malwa
3) Bundelkhand 4) Baghelkhand
5) Chota Nagpur 8) Aravali Hill range
South Indian Plateau -
9) Viindhya Hill Range 10) Satpudha Hill Range
11) Mahadeo Hill Range 6) Maharashtra Plateau
7) Karnataka Plateau 12) West ern Ghat
13) Eastern Ghat 14) Nilgiri
munotes.in
Page 165
ा यि क भूगोल
165
munotes.in
Page 166
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
166
Encrotchment on Forest
Trees help to percolation of water
munotes.in
Page 167
ा यि क भूगोल
167
Effect of Cloud Cover
munotes.in
Page 168
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
168
Range of Te mperature
munotes.in
Page 169
ा यि क भूगोल
169
munotes.in
Page 170
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
170
SAHYADRI - Major Water Divide
Table Land
munotes.in
Page 171
ा यि क भूगोल
171
Major Hill Ranges and Rivers in Maharashtra
(Relative Positions)
Types of Volcanic Eruptions
munotes.in
Page 172
ceneje<ì^e®ee Yetieesue
172
munotes.in